Shibusawa Eiichi: Nhà doanh nghiệp vĩ đại nhất của
Nhật Bản
Hơn 100 năm phát triển kinh tế, Nhật Bản đã sản sinh ra
nhiều nhà doanh nghiệp vĩ đại. Nói đúng hơn, không
có họ thì Nhật không có một nền công nghiệp hiện đại
như ngày nay. Những người sáng lập Toyota, Honda,
Sony, Matsushita, Canon, v.v.. đều là những nhà
doanh nghiệp được người Nhật truyền tụng mãi với
lòng tự hào. Nhưng vượt lên trên tất cả những người
nầy có lẽ là Shibusawa Eiichi (1840-1931). Ông hội
tụ tất cả mọi đức tính, mọi tố chất của một nhà lãnh
đạo. Và hơn thế nữa, sống trong buổi giao thời của
hai chế độ, sống trong giai đoạn đất nước đứng trước
nguy cơ bị Tây phương xâm chiếm, thái độ và hành
động của một kẻ sĩ thức thời ở ông đã góp phần quyết
định vào sự thành công của Minh Trị duy tân. Rồi đạo
đức trong kinh doanh. Như ta sẽ thấy dưới đây, cổ
kim Đông Tây có ai hơn Shibusawa? Câu chuyện
Shibusawa còn đáng kể mãi là vì nó phản ảnh một tấm
gương sáng của người lãnh đạo chính trị trong chế độ
mới vì lợi ích quốc gia đã cầu hiền từ những người
của chế độ cũ. Nếu không thì tài năng của Shibusawa
đã bị mai một và có thể người Nhật đã không có một
đất nước như ngày nay.
Sinh ra vào giai đoạn cuối của thời đại Edo trong một gia
đình trồng dâu nuôi tằm tại Saitama, một tỉnh giáp
Edo (tên cũ của Tokyo) về phía bắc, Shibusawa lúc
nhỏ đã rất thông minh, ham học. Ông được Tokugawa
Yoshinobu, tướng quân cuối cùng của thời Edo, tuyển
vào cung để dạy cho công tử học. Sau công tử của
tướng quân được gửi sang Pháp du học và Shibusawa
cũng được gửi theo để dạy kèm. Trong lúc ở Pháp,
Shibusawa khám phá nhiều điều mới lạ của một xã hội
tiến tiến. Đặc biệt ông quan tâm đến tổ chức và hoạt
động của công ty, của hệ thống ngân hàng. Thế rồi
ông vừa dạy kèm công tử vừa vùi đầu vào việc nghiên
cứu, ghi chép các vấn đề nầy.
Khi Shibusawa về nước (1868) thì chế độ tướng quân đã suỵ
đổ, thay vào đó là chính quyền mới được lập ra chung
quanh Minh Trị Thiên hoàng và tướng quân cuối cùng
đã về ở ẩn tại Shizuoka, một tỉnh ở vùng núi Phú sĩ.
Shibusawa cũng theo chủ về ở Shizuoka. Về ở ẩn nhưng
ông vẫn băn khoăn về vận mệnh đất nước, nhất là ông
nghiên cứu và tập hợp tư liệu về việc xây dựng và tổ
chức một nền kinh tế tiên tiến nhưng bây giờ lại
không được thi thố tài năng. Ông suy nghĩ nhiều về
phương cách truyền bá sự hiểu biết của mình mong góp
phần biến cải xã hội. Ông bèn lập ra Sở giảng dạy
thương pháp (luật về thương mại) tại nơi ở của mình
với mong muốn giúp những doanh nhân vừa ra đời trong
thời đại mới hiểu biết về cách tổ chức công ty hiện
đại.
Cùng lúc đó, chính quyền Minh Trị đương bắt tay vào việc xây
dựng đất nước dưới các khẩu hiệu “phú quốc cường
binh”, “quyết theo kịp phương Tây”, v.v.. và nhận ra
rằng họ đương thiếu một chuyên gia am hiểu các vấn
đề tài chánh, ngân hàng,... Họ chuẩn bị gửi người đi
du học nhưng được thông tin về Shibusawa, họ đã
quyết định mời ông tham gia chính quyền và cho giữ
ngay một chức vụ quan trọng trong Bộ Tài chánh. Với
cương vị và uy tín nầy, Shibusawa đã thi thố được
hết tài năng của mình. Năm 1872, ông thiết lập hệ
thống ngân hàng hiện đại và lập ngân hàng tiên tiến,
kiểu mẫu sau đó trở thành điển hình cho một loạt các
ngân hàng công và tư hình thành trong giai đoạn
1877-1880. Trong các thập niên 1880 và 1890,
Shibusawa còn lập ra hàng chục công ty hiện đại
trong các lãnh vực kéo sợi, dệt vải, đóng tầu, hàng
hải, bảo hiểm, đường sắt, v.v.. Rất nhiều công ty
hàng đầu của Nhật hiện nay thuộc nhiều lãnh vực khác
nhau đã bắt nguồn từ công lao xây dựng của
Shibusawa. Để nâng cao địa vị của giới doanh nhân,
ông còn khởi xướng lập Phòng thương mại Nhật Bản và
nhiều đoàn thể kinh tế khác. Thật không ngoa khi có
nhiều nhà phân tích đã gọi Shibusawa là ông tổ của
chủ nghĩa tư bản Nhật Bản.
Shibusawa còn là một trong những người đầu tiên hô
hào đạo đức trong kinh doanh, chủ trương nhà kinh
doanh phải là người yêu nước và có hoài bão đem năng
lực cải tiến xã hội, góp phần vào việc xây dựng đất
nước và làm cho đồng bào minh được no ấm. Những công
ty ông lập ra sau khi hoạt động đã lên quỹ đạo, ông
rút lui nhường lại cho người trẻ để có thì giờ lập
nhưng công ty khác hoặc làm những việc khác vì ông
thấy trong một đất nước non trẻ còn quá nhiều lãnh
vực cần ông phát huy năng lực. Ông có trên dưới 10
người con nhưng không hề áp đặt những công ty, những
tổ chức do ông sáng lập phải nhận con ông vào trong
ban lãnh đạo. Ông chủ truơng con cháu ông phải tự
lập, tự mình học hỏi, trau dồi và nếu xứng đáng thì
xã hội sẽ trọng dụng.
Shibusawa bỏ công sức cho giáo dục và làm từ thiện. Ông đã
tham gia sáng lập nhiều truờng đại học, kêu gọi đóng
góp vô vị lợi từ các công ty. Đại học tôi học ngày
xưa đã bắt đầu bằng một cơ sở giáo dục do Shibisawa
sáng lập thời đầu Minh Trị.
Tên tuổi của Shibusawa Eiichi được truyền tụng mãi ở Nhật
Bản, chiếm một vị trí lớn trong sách giáo khoa cho
học sinh các cấp. Ông là một trong những nhân vật
lãnh đạo vĩ đại của thời Minh Trị và có thể nói ông
là nhà doanh nghiệp vĩ đại nhất của Nhật xét từ mọi
phương diện tài năng, đức độ, và mức độ ảnh hưởng
đến quá trình đưa nước Nhật thành một cường quốc
kinh tế.
Trần Văn Thọ, giáo sư Đại học Waseda, Tokyo
(Tokyo, đầu Xuân 2005)
Đã đăng ở
Doanh nhân Saigon cuối
tuần
số ra ngày 21.1.2005 (số Tết Ất Dậu) |