Trung tâm thương mại kiểu Pháp cuối cùng ở Sài Gòn
Bài viết này sẽ đi sâu vào giá trị thương mại và kinh tế của Thương Xá TAX, vai trò của Thương Xá trong việc nâng cao vị thế của Sài Gòn, từ đó khẳng định giá trị lịch sử của công trình này, qua con mắt kiến trúc sư và nghiên cứu lịch sử kiến trúc quốc tế.
I. Nhìn lại lịch sử của kiến trúc thương mại
Trong phân loại kiến trúc, Thương Xá TAX nằm trong nhóm "department stores" vì là một toà nhà dành cho mục đích thương mại thuần tuý, được chia ra cho thuê với nhiều gian hàng (còn gọi là departments), và được chủ quản bởi một đối tượng cụ thể. Phân loại công trình "department stores" này là động lực phát triển kinh tế vào đầu thế kỷ 20, khi những mặt hàng xa xỉ được trưng bày ở nơi công cộng nhưng vẫn đảm bảo sự kín đáo và sang trọng trong một toà nhà có không gian mở. Khái niệm về "one-stop shopping" (mua sắm một điểm dừng) bắt đầu tại đây, khi người mua không phải đi từ đầu này sang đầu kia của thành phố chỉ để mua một bộ tách trà và một lọ nước hoa, mà chỉ cần đến một department store để các món hàng được dâng lên tận tay. Sau này, vào giữa thế kỷ 20, vào thời hậu Thế Chiến, các department stores ở Mỹ phát triển thành cụm và tạo thành hệ thống malls (siêu trung tâm mua sắm) mà chúng ta thường thấy ngày nay.
Tuy nhiên, trong khi các malls ngày nay thường nằm trong một khu vực xa trung tâm thành phố vì đòi hỏi diện tích rộng, những department stores lại rất thường xuất hiện ngay khu trung tâm sầm uất, phục vụ nhu cầu mua sắm của cư dân thành thị và thể hiện lối sống hiện đại của kỷ nguyên mới. Có thể nói, department stores là biểu tượng của kinh tế và sức mua sắm của nửa đầu thế kỷ 20, đặc biệt là đối với các nước Âu Mỹ. Các stores này là phiên bản hiện đại và cao cấp của các chợ bazaars, vốn không khác gì chợ phiên ngoài trời trong văn hoá Việt Nam. Vì thường nằm ở vị trí trung tâm thành phố vốn được quy hoạch theo block, những department stores thường chiếm trọn cả block đường, và lợi dụng vị thế của các góc đường để đặt cửa chính nhằm tôn lên giá trị công cộng của chúng. Người ta gặp nhau ở đâu?Ở góc đường, nơi lưu thông giao thoa nhộn nhịp, và là nơi chúng ta có thể cho chính xác địa chỉ bằng cách đọc tên đường. Nếu bạn đến Manhattan, tôi sẽ đưa bạn mẩu giấy ghi vỏn vẹn [Chambers & Broadway]; bạn chỉ cần đi dọc theo đại lộ Chambers huy hoàng tiến thẳng xuống con phố Broadway nổi tiếng là sẽ đứng ngay góc đường trước toà nhà Marble Palace, vốn là toà nhà thương mại đầu tiên cũng như department store đầu tiên của New York, xây dựng từ năm 1846.
Marble Palace, nay được biết đến với tên 208 Broadway
Trong một số trường hợp, các toà nhà này còn có thể được xây theo dạng phức hợp (mixed-use) với văn phòng cho thuê được đặt trên các tầng cao hơn, ngăn giữa khu mua sắm ở dưới và các văn phòng ở trên thường là một hay hai tầng chuyên dùng để chứa hàng (supply/storage floors). Điểm mới của kiến trúc thương mại cuối thế kỷ 19 đầu thế kỷ 20 này là sự thể hiện của cấu trúc công trình ra bên ngoài, khi chúng ta có thể dễ dàng đọc được grid của cấu trúc với hàng cột theo chiều thẳng và từng tầng theo chiều ngang. Thành công của hệ thống grid nằm ở chỗ nó tạo ra một trật tự phòng ốc hợp lý có thể quan sát từ bên ngoài, thích hợp cho không gian mua sắm và cả làm việc. Một điểm cách tân về công nghệ xây dựng là việc dùng sắt đúc (cast iron) hoặc thép làm lõi chịu lực, cho dù chất liệu bên ngoài của các toà nhà vẫn là đá hoa và gạch. Việc này cho phép hai thứ xảy ra: 1/ Diện tích cửa sổ được mở rộng đáng kể, giúp ánh sáng tự nhiên lọt vào những khu trưng bày, và hệ thống cửa sổ có thể mở ra để giúp thoáng đãng bên trong. (Đây là điều sẽ khó được bắt gặp lần nữa sau này trong những thiết kế mới, vì người ta cho rằng khách hàng sẽ bị phân tâm nếu có thể quan sát cảnh bên ngoài, và do đó các stores hiện đại thường không sử dụng cửa sổ mà chỉ dùng ánh sáng nhân tạo.) Cửa sổ diện rộng còn giúp người qua đường chiêm ngưỡng sự trang trí lộng lẫy của các cửa hàng mỗi dịp lễ hội, đặc biệt là Giáng Sinh, tạo ra điểm nhấn về văn hoá đô thị của kiểu kiến trúc này. 2/ Không gian bên trong hoàn toàn thoát khỏi những bức tường chịu lực (load-bearing walls) mà chỉ còn những hàng cột, giúp cơi nới diện tích trưng bày hàng hoá.Khi cần phân chia không gian, chỉ cần đặt những bức ngăn tạm thời (partition walls), và cách sắp xếp các bức ngăn có thể thay đổi tuỳ nhu cầu. Bạn thấy những yếu tố đó quen thuộc không?Đúng vậy, Thương Xá TAX có hết đấy.
II. Điểm qua một số department stores nổi tiếng thế giới
Ngoài Marble Palace đã kể ở trên, nhắc đến những thành công đầu tiên của kiểu kiến trúc department stores phải kể đến những công trình trường phái Chicago. Tất cả chúng đều có cùng những đặc trưng kiến trúc vừa điểm qua: vị thế góc đường, bố trí không gian mở, chất liệu xây dựng, kỹ thuật xây dựng, biểu hiện cấu trúc công trình nhìn từ ngoài vv... Tiêu biểu trong những department stores của Chicago là hai toà nhà Marshall Field của kts Daniel Burnham và Sullivan Center với sự kết hợp của Burnham và ông hoàng cao tầng Louis Sullivan. Không đi sâu thêm vào mảng kiến trúc vốn đã được đề cập đến nhiều, chúng ta bàn về sự công nhận giá trị lịch sử mà người dân Hoa Kỳ dành cho hai toà nhà này:Marshall Field:
- Xây dựng: 1892
- Được liệt kê vào Danh Sách Nơi Chốn Lịch Sử Quốc Gia (National Register of Historic Places): 1978
- Được liệt kê là Địa Danh Lịch Sử Quốc Gia (National Historic Landmark): 1978
- Được liệt kê vào Địa Danh Chicago (Chicago Landmark): 2005
Sullivan Center:
- Xây dựng: 1899
- NCLS QG: 1970
- ĐDLS QG: 1975
- ĐD Chicago: 1970
Marshall Field & Co. (trên) và Sullivan Center (dưới)
Ta thấy gì? Hai toà nhà trên, cùng công năng với Thương Xá TAX, cùng có vai trò với Chicago như TAX với Sài Gòn, được xây dựng trước TAX, nhưng đãđược liệt kê vào một danh sách công nhận di sản. Chưa kể, department stores cùng giai đoạn này không phải là hàng hiếm với Chicago, trong khi TAX lại là toà nhà thương mại cuối cùng như thế chúng ta còn, và sắp mất. Ra khỏi phạm vi nước Mỹ, thủ đô London của vương quốc Anh tự hào với toà nhà Whiteleys, vốn là department store đầu tiên của thành phố cổ kính này. Được xây dựng và đưa vào sử dụng vào năm 1911, Whiteleys có diện mạo khá giống với Thương Xá TAX của chúng ta nếu nhìn từ bên ngoài: 3 tầng, cống chính ở vị trí góc đường ứng với ngọn tháp (TAX từng có một tháp đồng hồ ngay góc nhưng đã bị dỡ), phong cách massing các hình khối khá giống, đặc biệt là phần setback của tầng trệt nhường cho vỉa hè một semi-arcade (bán hành lang) để người đi bộ có chỗ che trú, phong cách kiến trúc tuy đơn giản hoá từ trường phái Tân Cổ Điển (Neoclassicism) nhưng vẫn không mất đi sự sang trọng. Năm 1970, chỉ 59 năm sau khi khánh thành, toà nhà được liệt vào danh sách Nhóm Công Trình Được Liệt Kê Hạng Mục II (Grade II Listed Buildings). Hạng mục II có nghĩa là "buildings that are of special interest, warranting every effort to preserve them", tạm dịch: "những công trình có giá trị đặc biệt quan trọng và được bảo tồn hết mức có thể".
Vẫn cùng kiểu massing như đã kể
III. Quay về Thương Xá TAX
Việc Sài Gòn có tận hai department stores như Thương Xá TAX và Nouveautés Catinat (Catinat có trước, nhưng rất tiếc...) mà lại có rất sớm so với cả nước ngoài nói lên tầm vóc của thành phố này trên phương diện kinh tế và ngoại giao, với phần lớn những món hàng đều là cao cấp và xa xỉ dành để phục vụ giới thượng lưu trong và ngoài nước. Khách hàng đặt chân vào bên trong trung tâm mua sắm này sẽ có cảm giác mình là thánh vì được bước lên những bậc thang grand stairs, trên đầu là không gian trống xuyên suốt 3 tầng lầu, tạo nên một atrium cao gấp 4 lần bình thường. Những bậc thang tinh xảo và không gian cao hơn bình thường là hai chi tiết thường thấy trong những thiết kế tráng lệ của các dinh thự Tây Âu.Ở đây, bạn được tặng không gian cao gấp 4 khi bước lên trong Thương Xá TAX, khiến bạn có cảm giác không có sự giới hạn về cao độ. Ngoài ra, các chi tiết cầu kỳ của nội thất từ đầu thế kỷ 20 khiến giá trị người viếng thăm càng như được tôn lên, khi không chỉ những món hàng, mà mỗi thứ bạn chạm vào từ lan can cầu thang đến thanh cột, tất cả đều mang phẩm chất của những gì cao nhất. Sự thiếu hiểu biết của con người qua những lần trùng tu chắc chắn đã làm mất đi phần nào giá trị nguyên bản của toà nhà này, nhưng như bạn thấy đấy, chúng ta vẫn có thể cảm nhận được hơi thở quý phái của một thiết kế cao cấp. Tờ Écho Annamite của Pháp đã tả về gian hàng trang sức của Thương Xá TAX vào lúc khánh thành như "một trong những mảnh đất trong mơ của Ngàn Lẻ Một Đêm..." và về gian hàng rượu và thực phẩm rằng "thực khách phải liếm môi trong hài lòng khi chiêm ngưỡng những chai rượu hảo hạng và danh tiếng nhất..." Chúng ta từng có một Grands Magasins Charner như thế.Chúng ta vẫn có thể giữ lại một Thương Xá TAX không kém phần nguy nga.Trước khi quá muộn. Việc điểm qua những department stores có dáng dấp và vai trò tương tự TAX cho ta thấy 3 điểm:
|
1/ Thương Xá TAX xứng đáng được xem xét là
một di sản nếu dùng thời gian làm căn bản. Vai trò thương mại của công trình
song hành cùng sự phát triển của Sài Gòn trong suốt thế kỷ 20. Hơn nữa, nó
đánh dấu một thời kỳ lịch sử của Sài Gòn nói riêng và của người Việt nói
chung. 2/ Thương Xá TAX vẫn còn có thể sử dụng lâu dài hơn nữa. Những ví dụ với những công trình có tuổi thọ cao hơn hẳn TAX mà vẫn được sử dụng hiệu quả cho đến ngày nay đã chứng minh điều này. Phá bỏ đi một toà nhà vẫn còn sử dụng được là một sự lãng phí. Chúng ta phải có trách nhiệm cân nhắc lại việc đầu tư vào công trình mới: chúng ta có thật sự cần toà nhà 40 tầng không trong khi những cao ốc khác ở Sài Gòn chưa hoạt động hết? chúng ta có cần một cao ốc ngay vị trí của TAX không? Việc một cao ốc như thế hiện diện ở vị trí vàng sẽ làm cảnh quan đô thị trở thành một bức tranh chắp vá, điều đó có đáng làm không? 3/ Thương Xá TAX hoàn toàn có thể được cải tạo lại để phục vụ cho hướng phát triển mới. Những department stores cũ xưa không đảm bảo yêu cầu an toàn còn có thể được phục dựng để lột xác thành những khách sạn sang trọng hay những văn phòng cao cấp, tại sao TAX - một toà nhà vẫn đáp ứng đủ các yêu cầu - lại không thể?
|
Vũ Quang Duy, Washington,
|