Thương Xá TAX:

 

Vietsciences-  Vũ Quang Duy                   19/12/2014
 

Không gian âm, Vista và thành phố của những quảng trường

 

Bài viết sẽ có cái nhìn bao quát hơn về Sài Gòn với yếu tố những quảng trường. Chính yếu tố này sẽ quyết định việc những thiết kế lịch sử như Thương Xá TAX nên hay không nên nhường chỗ cho những cao ốc. 

 

I. Sơ lược về khái niệm "Không gian âm":

Xuất phát từ hội hoạ, không gian âm (negative space) là khái niệm không mới trong kiến trúc, nhưng không phải kiến trúc sư nào cũng hiểu đúng giá trị của nó. Nhiều trường đại học kiến trúc của Mỹ hiện nay bắt buộc sinh viên phải vỡ lòng khái niệm "negative space" ngay từ những buổi học đầu tiên, vì họ tin rằng việc nắm bắt khái niệm này rất quan trọng, phải hiểu được nó để có thể hiểu không gian dương (positive space). Thế không gian âm là gì?

Để làm ví dụ, hãy đặt tay không thuận của bạn lên một tờ giấy, và dùng tay còn lại để vẽ lần theo bàn tay kia, bạn sẽ được một đường chì hình lòng bàn tay. Hãy tô đen lòng bàn tay, bạn sẽ được không gian dương của bàn tay đó; không gian âm là phần còn lại chưa được tô của tờ giấy. Nhưng nếu bạn tô phần ngoài lòng bàn tay, bạn sẽ biến bàn tay thành không gian âm, và hiệu quả hình ảnh còn thú vị hơn. 

 

Ở cấp độ khó hơn, bài tập sẽ yêu cầu bạn tô phần ngoài của bàn tay mà không cần đường chì để tạo "bàn tay âm" 

 

Rõ ràng, việc tạo hình của không gian âm giúp làm nên những hiệu ứng thẩm mỹ quan trọng không kém không gian dương. Trong kiến trúc, có thể hiểu "không gian dương" là phần được xây, được quy hoạch, được trồng (nhà cửa, đường xá, cây cối vv...) còn "không gian âm" là những thứ chưa được tác động, là khoảng không, là vùng nền trời đằng xa. Một thành phố sầm uất nhiều cao ốc như New York chắc chắn sẽ khan hiếm không gian âm hơn một ngôi làng miền Bavaria. 

Một ví dụ độc đáo từ thiết kế thiệp mừng của Turner Duckworth cho thấy, khi đảo ngược tấm hình, bức tranh toàn cảnh của London sẽ biến thành San Francisco và ngược lại. Có thể hiểu hai thành phố này là âm bản của nhau. 

 

II. Không gian âm của những quảng trường:

Quảng trường (piazza, plaza, town square vv...) là chi tiết không thể thiếu của một đô thị ngay từ những ngày đầu của văn minh nhân loại. Nó là biểu tượng của sự định cư lâu dài, của tương tác giữa người với người, của những hoạt động công cộng trong một xã hội văn minh, của trật tự và nề nếp.Yếu tố quảng trường của một thành phố là ví dụ tiêu biểu nhất về tầm quan trọng của không gian âm trong quy hoạch đô thị. Ở đây, mọi công trình xây dựng đều có vai trò thấp hơn khoảng không công cộng, nơi người dân thành phố tụ họp, nơi những hoạt động chung diễn ra. 

Khi bàn về "quảng trường", chúng ta có thể chia ra hai dạng:

 

1.  Dạng truyền thống:

Để tôn lên vị thế của không gian đô thị ngoài trời này, các toà nhà xung quanh ngoài việc được xây dưới một giới hạn chiều cao nhất định còn phải tuân thủ thêm nhiều điều luật hơn bình thường (công năng, phong cách kiến trúc, chất liệu công trình vv...). Ở đây, không gian dương phải nhường chỗ cho không gian âm.Tỉ lệ không gian âm càng lớn, giá trị công cộng của quảng trường càng tăng. Để tạo điểm nhấn, những quảng trường thế này thường có một dinh thự hay một ngọn tháp là thứ duy nhất được xây cao có nhiệm vụ đánh dấu nơi chốn, có thể quan sát dễ dàng từ xa.

Hãy thử so sánh bức tranh Quảng Trường Thánh Marco (Piazza San Marco) do danh hoạ người Ý Canaletto hoàn tất năm 1730 và một bức ảnh của chính nơi đó bây giờ, bạn sẽ thấy rằng trong gần 300 năm, nơi này không thay đổi gì cả. Ngoài mức độ bảo tồn đáng kinh ngạc mà Venice dành cho nơi này, chúng ta dễ dàng nhận ra mục đích của thành phố khi không cho phép nhà cao tầng xuất hiện quanh đây.Không gian công cộng tuyệt đẹp của quảng trường, sự oai nghiêm của nhà thờ Basilica San Marco và ngọn tháp sẽ bị phá vỡ nếu đằng sau là bóng dáng của chỉ một toà nhà cao tầng. 

 

Piazza San Marco của 300 năm trước và của hiện tại

 

Lâu đài và ngọn tháp của Palazzo Vecchio hẳn đã không toát lên vẻ uy nghi của một người lính giữ thành với phong cách Romanesque rắn rỏi và mạnh mẽ nếu những công trình xung quanh như Loggia dei Lanzi hay Palazzo Uguccioni không sớm được giới hạn chiều cao từ thế kỷ XIV-XVI. Tuy có diện tích không lớn, nhưng với tỉ lệ không gian âm cao, quảng trường Piazza della Signoria không hề khiến khách viếng thăm có cảm giác nó bé nhỏ. Quảng trường này là một phần linh hồn của Florence mà bạn không thể bỏ sót khi đến thăm "cái nôi của Phục Hưng".

Hãy đến Vatican và tưởng tượng chuyện gì sẽ xảy ra nếu trong vong bán kính một dặm của Quảng Trường Thánh Phê-rô (Piazza San Pietro) xuất hiện thêm một hai công trình cao tầng và theo phong cách hiện đại? Chắc chắn không gian âm của quảng trường sẽ bị vẩn đục, những thiết kế tráng lệ như đại giáo đường Basilica San Pietro bởi Michelangelo và Bernini, hai hàng colonade hình vòng cung, hay ngọn tháp obelisk kiêu hãnh giữa quảng trường sẽ bị thất bại hoàn toàn.  

 

Piazza và Basilica San Pietro, trung tâm của Giáo hội Công giáo thế giới, vào đầu thế kỷ XX

 

Ý không phải là quốc gia duy nhất chúng ta có thể chiêm ngưỡng những quảng trường cổ điển thế này. Bạn có thể bắt gặp những yếu tố căn bản đã nêu ở Trafalgar Square của Anh, Palace Square của Nga, Place de la Concorde ở Pháp (nơi có Khải Hoàn Môn và Champs-Élysées nổi tiếng) và hàng loạt những nơi chốn khác. Tạo hình của không gian âm ở những nơi thế này luôn mang tính biểu tượng rất cao, và giúp lưu giữ hình ảnh lâu hơn trong lòng bất cứ ai ghé qua. 

 

2. Dạng hiện đại:

Với những mô hình đô thị mang tính hiện đại, được phát triển khá muộn, việc có một khoảng không rộng lớn ngay trung tâm là điều không dễ.Tầm quan trọng của việc có một quảng trường làm nơi tụ họp cũng như đánh dấu tâm điểm của đô thị vẫn rất lớn, tuy nhiên vì mật độ xây cất cao, tỉ lệ không gian âm ở những nơi này tương đối thấp.Để giải quyết vấn đề này, những đô thị đó tận dụng khái niệm "vista". 

"Vista" có thể hiểu là tầm nhìn, là quan trục, là một đường thẳng định hình bởi những công trình xây dựng để hướng ánh mắt tới phần chân trời rộng mở phía xa.Vista được dùng để giải phóng tầm mắt khỏi không gian âm bị bó hẹp ở khuôn viên quảng trường, và nối kết nó tới không gian âm rộng hơn bên ngoài quảng trường đó. Vista không phải là yếu tố mới, nó được tìm thấy ở hầu hết những quảng trường cổ điển ở dạng truyền thống nêu trên như Piazza San Pietro, Piazza del Campidoglio, Praça do Comércio,  Red Square, Naqsh-e Jahan Maidan (maidan là một dạng quảng trường Hồi giáo) vv... Tuy nhiên khi bước sang dạng đô thị hiện đại, vai trò của vista càng nổi bật. 

 

Không thể chối cãi một vista rất mạnh của một quảng trường kiểu truyền thống như Piazza San Pietro 

 

Tuy thiếu hụt không gian âm, chúng ta lại tìm thấy được vista mạnh ở những quảng trường của những thành phố đông đúc và hiện đại như Times của New York, Yonge-Dundas của Toronto, Potsdamer Platz của Berlin. Điểm chung của những nơi này là sự thiếu vắng kiến trúc cổ điển, những công trình mới vì thế được phép xây cao do nhu cầu phát triển, nhưng được phân bố trật tự quanh một trục đường thẳng, với một setback nhất định để đảm bảo tầm quan sát xuyên suốt trục đường thẳng đó. Trục đường thẳng này chính là vista, hình thành bởi những toà cao ốc hai bên, hướng tầm nhìn của chúng ta đến một điểm cụ thể nào đó với không gian âm lớn. Những địa điểm mà vista hướng tới thường là công viên, đài tưởng niệm, núi đồi, hồ nước vv...  

 

Một trong những vistas của Potsdamer hướng về công viên và vùng cây xanh phía xa

 

 

III. Sài Gòn - thành phố của những quảng trường:

Chúng ta dễ dàng nhận thấy Sài Gòn đã được quy hoạch để trở thành một đô thị của những hoạt động sầm uất và sôi động ngay từ thời Pháp thuộc.Đây có thể được coi là thành phố của những quảng trường. Chỉ xét riêng về khu vực trung tâm, Dinh Norodom (đã bị phá huỷ, nay là Dinh Độc Lập do Ngô Viết Thụ thiết kế lại thời VNCH) và con đường trước nó (nay là công viên Hàn Thuyên) có thể coi là một quảng trường với vista khá rõ. Nhà thờ Đức Bà và khu vực Tượng Đức Mẹ tạo nên một quảng trường khác với một vista khác vuông góc với vista của Norodom và hướng thẳng đến Sông Sài Gòn qua đường Đồng Khởi.Toà Đô Chính cùng khu công viên và vòng xoay trước nó tạo nên một quảng trường và một vista nằm trên trục đường Nguyễn Huệ và cũng tiến đến Sông Sài Gòn. 

 

Những quảng trường tiêu biểu của khu vực trung tâm

 

Nhưng như vậy thì những quảng trường của trung tâm Sài Gòn là dạng truyền thống hay dạng hiện đại? Không gian âm lớn với tạo hình rõ rệt, vista mạnh, các toà nhà xung quanh được xây với kích thước và độ cao xác định, tạo vị thế cho một công trình kiến trúc nổi bật làm điểm nhấn cho từng quảng trường, đây đích thị là phong cách quảng trường dạng truyền thống. Cùng với kiến trúc cổ điển đặc trưng đa phong cách (Gothic, Colonial, Beaux-Arts, Neoclassical vv...), quy hoạch của khu trung tâm này đã giúp tạo nên nét quyến rũ của thành phố trong lòng bất kỳ du khách nào. 

 

Tuy nhiên, như đã đề cập, phong cách quảng trường dạng truyền thống sẽ bị vẩn đục và thất bại nếu có sự xuất hiện của cao ốc làm hỏng tạo hình không gian âm. Chúng ta sẽ gặp phải một vấn đề hóc búa nếu cho phép nhà cao tầng xuất hiện gần những quảng trường này: chỉ cần một cao ốc mọc lên, bố cục không gian âm kiểu truyền thống sẽ bị phá huỷ, chúng ta chỉ còn có thể dựa vào vista làm giải pháp, mà như vậy có nghĩa là phải có thêm một loạt các cao ốc khác mọc lên để định hình vista đó. (Nếu chúng ta chỉ dừng lại ở một vài cao ốc lưa thưa thì khu vực đó chẳng phải kiểu truyền thống, cũng chẳng phải kiểu hiện đại, mà sẽ lai tạp, và như thế thì còn tệ hơn.) Đây rõ ràng là nước cờ một đi không trở lại.

Ngay thời điểm này, dự án xây dựng cao ốc 40 tầng đang được rục rịch khởi công, và nó sẽ thay thế vị trí Thương Xá TAX án ngữ trước quảng trường Toà Đô Chính, nằm trên trục vista Nguyễn Huệ. Toà nhà này chắc chắn sẽ góp phần phá hỏng negative space của cả khu vực, và như đã nói ở trên sẽ buộc phải khởi đầu cho một chuỗi những cao ốc khác sắp thay thế những toà nhà thấp tầng gần đó. Trục Nguyễn Huệ từ lâu đã bắt đầu có những toà cao ốc như Saigon Times Square, Palace Hotel, Sunwah Tower, nhưng với vị trí nhạy cảm bên rìa quảng trường ngay giao lộ Lê Lợi & Nguyễn Huệ như của TAX thì rõ ràng khu vực này đang trên đà tiến tới một quảng trường kiểu hiện đại. Nghe có vẻ hay đấy, nhưng có phải là điều nên làm?

Những khu vực quảng trường kiểu hiện đại đã nhắc đến có điểm chung là chúng thiếu giá trị cổ điển, do đó sự phát triển của cao ốc được dùng để bù đắp cho khiếm khuyết này. (Vista bù đắp cho negative space.)

Sài Gòn thì không như thế. Đây là nơi  may mắn thừa hưởng rất nhiều yếu tố cổ điển, vốn là linh hồn của thành phố này. Việc thay thế những giá trị xưa quý báu bằng những hoạch định hiện đại mơ hồ khác nào thả mồi bắt bóng. 

 

Chúng ta muốn có một Sài Gòn thế này trong tương lai? (Hình Times Square, NY)

 

Chúng ta nên thật sự nghiêm túc khi cân nhắc giữa bảo tồn và phát triển để làm sao cho cả hai không xung đột lẫn nhau. Nhiều thành phố lớn của thế giới mặc dù phát triển chóng mặt nhưng kiến trúc cổ của họ vẫn được gìn giữ, là nhờ họ dịch chuyển trung tâm thương mại mới ra khỏi đô thị cũ, biến khu vực này thành "historic district" vừa tiện bảo tồn mà lại vừa thu hút du khách. Điều này thì hiện nay Sài Gòn vẫn chưa làm được, cho dù lâu lâu lại có một dự án "đô thị mới" mọc lên. Những thiết kế cổ điển có giá trị cần được bảo tồn vẫn đang bị xâm hại một cách thiếu ý thức bởi những công trình mới, được dựng lên đơn giản vì nguồn lợi nhuận trước mắt mà không có sự suy xét lâu dài. 

Khu vực trung tâm Sài Gòn đang đánh mất dần danh tính của mình. Nếu chúng ta ngồi im không hành động, một ngày không xa Sài Gòn sẽ chỉ còn là cái tên. Lúc đó chúng ta sẽ được gì? Một Times Square như New York? Một Shinjuku như Tokyo? Một UB City như Bangalore? Chắc chắn cho dù có là gì đi nữa, nó cũng sẽ không còn là Sài Gòn của chúng ta đâu. 

VũQuang Duy
31-08-14

nguồn:

https://www.facebook.com/notes/duy-quang-vu/kh%C3%B4ng-gian-%C3%A2m-vista-v%C3%A0-th%C3%A0nh-ph%E1%BB%91-c%E1%BB%A7a-nh%E1%BB%AFng-qu%E1%BA%A3ng-tr%C6%B0%E1%BB%9Dng/10152690493870883

 

© http://vietsciences.free.fr  Vũ Quang Duy Washington,  31-08-14