Lê Ngộ
Châu, 160 Phan đình Phùng
Nhà báo Lê Ngộ Châu, điều hành tạp chí
Bách Khoa tại Sài Gòn trước 1975, đã qua đời tại Thành phố Hồ
Chí Minh, ngày 24 tháng 9 vừa qua, thọ 83
tuổi.
Ít người biết đến tên Lê Ngộ Châu vì ông không viết
sách, viết báo, chỉ âm thần phụ trách tòa soạn tạp chí Bách Khoa
trong non hai mươi năm. Nhưng đa số những người làm văn học tại Miền
Nam trước đây đều biết và quý mến, thậm chí chịu ơn ông dẫn dắt. Muốn
hiểu tình cảm sâu đậm đó, phải biết Bách Khoa không những là
tạp chí có đời sống lâu dài nhất (1957-1975), mà còn có những đóng góp
lớn lao cho đời sống văn hóa Miền Nam thời đó.
Nhà văn Võ Phiến là người hợp tác chặt chẽ với
Bách Khoa suốt thời gian này, đã nhận định chính xác :
« Bảo tờ Bách Khoa thành công là không phải chỉ
nghĩ đến cái tuổi thọ của nó mà thôi. Tuổi thọ dắt theo một số ưu điểm
khác. Người ta nhận thầy Bách Khoa qui tụ được đông đảo cây bút thuộc
nhiều thế hệ kế tiếp nhau ; nó phản ảnh các chuyển biến của văn học
qua nhiều giai đoạn; nó lưu lại một khối lượng bài
vở lớn lao và giá trị, một kho tài liệu cho việc tìm hiểu cuộc sống
của Miền Nam trên nhiều phương diện : kinh tế, văn hóa, chính trị v.v…
Trên Bách Khoa không phải chỉ có thơ văn, mà có cả những khảo luận về
văn học, sử học, ngữ học, triết học, tôn giáo, hội họa, âm nhạc… ; như
thế không những trên Bách Khoa có những tìm tòi về nguồn gốc dân tộc,
về các vấn đề của văn học cổ điển nước nhà chẳng hạn, mà còn liên tiếp
có những giới thiệu các trào lưu tư tưởng Âu Tây mới nhất lúc bấy
giờ : tiểu-thuyết-mới, hiện tượng học, cơ cấu luận v.v….
Cũng như tờ Văn, Bách Khoa là một tạp chí dung
hòa rộng rãi mọi khuynh hướng.
Không có chủ trương « văn nghệ cách mạng » cũng
không chủ trương « vượt thời gian », nó đăng bài của các lão thi sĩ
tiền bối Đông Hồ, Quách Tấn, Vũ Hoàng Chương, lẫn truyện của Thanh Tâm
Tuyền, Trùng Dương… Về mặt chính trị, sức dung hòa của nó khiến có lần
Nguyên Sa nói đùa : Bách Khoa là một vùng xôi đậu. Nó đón nhận cả
Nguyễn văn Trung, Nguyễn Ngọc Lan, Vũ Hạnh, lẫn Võ Phiến, Vũ Bảo… »
(Văn học Miền Nam, Tổng Quan, 2000, tr. 239).
Nguyên Sa dùng chữ « xôi đậu » không nhất
thiết là nói đùa. Ở một nơi khác, ông có viết « Bách Khoa với đời
sống lâu dài không bị xếp vào hàng ngũ báo nhà nước » (Bách Khoa,
số kỷ niệm 14 năm, 15-1-1971). Lời này bổ sung cho lời kia, và nói lên
một sự thật kỳ lạ : Bách Khoa, nguyên ủy là của hội Văn Hóa
Bình Dân, một hội đoàn trực thuộc văn phòng chính trị của Ngô Đình
Nhu, do Huỳnh văn Lang chủ trì ; hội này cai quản những trường Bách
Khoa Bình Dân, do đó có tên báo Bách Khoa, còn gọi là
Bách Khoa Bình Dân.
Huỳnh văn Lang là bí thư Liên Kỳ Nam Bắc Việt Nam
của đảng Cần Lao mà Ngô Đình Nhu làm tổng bí thư. Năm đầu, 1957, ông
Lang điều khiển tờ báo, viết bài về kinh tế khi Phạm ngọc Thảo viết về
quân sự, chính trị ; 1958 ông Lang đi tu nghiệp ở Mỹ, giao Bách
Khoa cho Lê Ngộ Châu điều hành ; năm 1963 ông Lang bị bắt vì tội
kinh tài cho chế độ Diệm, thì Lê Ngộ Châu tiếp tục nhiệm vụ, anh em
thường gọi là Lê Châu. Nhưng báo vẫn đứng tên Huỳnh văn Lang cho đến
tháng 2-1965, báo phải đổi tư cách pháp nhân, lấy tên Bách Khoa
Thời Đại, do Lê Ngộ Châu đứng tên chủ nhiệm, và đến tháng 1-1970,
lấy lại tên Bách Khoa.
Với gốc gác như vậy mà Bách Khoa được xem như là
báo « xôi đậu », không bị xếp vào hàng ngũ « báo nhà nước »
như Nguyên Sa ghi lại, và đóng góp lớn lao với đời sống văn hóa như Võ
Phiến nhận định, là nhờ công lèo lái của Lê
Châu.
Nguyên Sa trong bài báo đã dẫn, đã mô tả một buổi
họp tòa soạn, tại Ngân Hàng Quốc Gia, khoảng 1957 : « bàn cãi về tờ
Bách Khoa đã diễn ra sôi nổi. Lê Châu mặt trắng ngồi lặng lẽ, ít nói,
hiền hòa. Thỉnh thoảng anh cất lời, toàn những lời nhẹ nhàng, vừa
phải, nghiêm túc, không gây sóng gió nào ». Đúng là hình ảnh Lê
Châu. Về mặt ứng xử hằng ngày, thì Vũ Hạnh có lần tập Kiều : «ở ăn
thì nết cũng hay, ra điều ràng buộc thì tay cũng già ». Đúng là Lê
Châu.
Nhờ đức tính kín đáo, hòa nhã, Lê Châu đã tập hợp
không những trên mặt báo nhiều khuôn mặt khác biệt, thậm chí trái
ngược về hoàn cảnh, tính tình lẫn chính kiến, mà còn quy nạp được
nhiều bè bạn đến từ những chân trời khác nhau, trong đời sống cụ thể
hằng ngày.
Khi được tin Lê Châu mất, tôi có điện thư cho nhà
văn Trần Hoài Thư, anh trả lời là đã được Lữ Quỳnh điện thoại thông
báo: cả hai cùng lò Bách Khoa. Anh kể : mình là quân nhân, từ
Cao Nguyên về Sài Gòn, hẹn với người yêu, vốn là độc giả hâm mộ, từ
Lục Tỉnh lên, tại tòa soạn Bách Khoa, 160 Phan đình Phùng. Sau đó hai
người thành vợ thành chồng. Trụ sở Bách Khoa là nơi hẹn và là hộp
thư ; chuyện Trần Hoài Thư, lúc ấy dường như còn ký Trần Quý
Sách, là chuyện tình chính đáng, còn những quan hệ linh tinh, bay bướm
của các nhà văn, nam và nữ, thì hằng hà sa số. Nhưng Lê Châu không bao
giờ kể.
Bây giờ thì anh vĩnh viễn im lặng.
Với nhiều bạn bè, dù là thân thuộc, Lê Châu vẫn là
niềm bí ẩn lớn lao giữa cơn gió bụi của thời đại.
Đặng Tiến
Orleans, 27/9/2006