Những bài cùng tác giả
Thế vận hội Bắc Kinh 2008 đang diễn ra. Dù lịch
trình thi đấu vẫn chưa kết thúc, nhưng sự phân bố
huy chương giữa các nước qua một số bộ môn thể thao
không làm ai ngạc nhiên. Các nước như Mĩ và Úc vẫn
dẫn đầu về bơi lội, các nước Á châu và Âu châu đứng
đầu bảng vàng bắn súng và thể dục thẩm mĩ. Chúng ta
cũng có thể tiên đoán rằng đến môn điền kinh, các
vận động viên Phi châu sẽ dành gần hết huy chương.
Sự phân bố theo sắc dân này không phải ngẫu nhiên,
mà có thể xuất phát từ gene và di truyền.
Thể thao là một bộ môn hoạt động mang tính tranh tài
bằng thể lực. Và điều này là yếu tố chính thu hút sự
chú ý của người xem. Trong xã hội, các lĩnh vực hoạt
động khác như kinh doanh, nghệ thuật, chính trị,
quân sự, sự thành công hay thất bại thường có yếu tố
ngẫu nhiên, nhầm lẫn, gàn dở, hoặc thủ đoạn, mánh
khoé, hoặc tham nhũng. Nhưng trên sân vận động, khả
năng của người vận động viên được đo một cách khách
quan bằng đồng hồ, một thước đo với sự chính xác
cao. Trong những bộ môn tranh tài mà kết quả được
tính theo điểm của đồng đội, chúng ta có thể phân
biệt rõ ràng giữa đội thắng và đội thua. Thành ra,
nếu chúng ta muốn đo lường tính "nhân tài", thể thao
là một trong những môi trường lí tưởng.
Nhìn qua kết quả các kì Thế vận hội (Olympic Games)
trong vòng 30 năm qua, rất dễ ghi nhận một khuynh
hướng chung : trong khi sự bình đẳng về cơ hội được
thi thố tài năng trong các môn thể thao càng ngày
càng được nâng cao và bảo đảm, thì kết quả tranh tài
trong các bộ môn thể thao loại "tinh hoa" (elite
sports) lại càng ngày càng tập trung theo sắc dân.
Nói cách khác, trong một số bộ môn thể thao, vận
động viên của một vài sắc dân có khuynh hướng thành
công nổi trội hơn các sắc dân khác
Trật tự mới
Vào thời trước Thế chiến thứ hai cho đến thập niên
70s, khi mà chính sách kì thị chủng tộc và tình
trạnh kinh tế nghèo nàn còn là hàng rào hạn chế sự
tham gia của người da đen trong các cuộc tranh tài
thể thao, danh sách vận động viên đoạt huy chương và
danh dự hầu như chỉ có tên người da trắng gốc Âu
châu. Nhưng khi vấn đề kì thị chủng tộc dần dần được
xóa bỏ, cộng với sự phát triển về kinh tế trong
những năm gần đây, nhiều quốc gia Á châu và Phi châu
đã có thể gửi các đoàn vận động viên đi tranh tài
trong Thế vận hội, và sự phân phối huy chương trong
Thế vận hội đã thay đổi rõ nét. Điều đáng kể là một
số nước thuộc Phi châu đã nhanh chóng trở thành
những trung tâm cung cấp vận động viên hùng hậu, và
đạt nhiều thành tích ngoạn mục trong Thế vận hội, mà
nếu Adolf Hitler có sống lại chắc cũng cảm thấy hỗ
thẹn cho cái thuyết "Người Aryan siêu việt" của ông
ta.
Thực vậy, các vận động viên Âu châu ngày nay không
còn là lực lượng duy nhất chiếm huy chương trong các
cuộc tranh tài. Phân tích kết quả các kì Thế vận hội
trong vòng 3 thập niên qua cho thấy một vài xu hướng
thú vị Như sau :
- trong những môn thể thao đòi hỏi thể lực của phần
trên cơ thể như cử tạ và ném lao, các vận động viên
người da trắng hay Âu châu dẫn đầu ;
- trong những môn thể thao đòi hỏi thể lực của phần
dưới cơ thể và sự nhanh nhẹn như điền kinh, các vận
động viên gốc Phi châu thống lĩnh;
- trong những môn nhảy cao như bóng rổ, người da đen
miền tây Phi châu lại hầu như làm chủ; và
- trong những môn thể thao cần sự dẽo dai và thẩm mĩ
như nhảy lộn xuống nước, một số môn trượt băng, và
thể dục thẩm mĩ, người Á châu, đặc biệt là người
Đông Á, thường đứng đầu danh sách huy chương vàng.
Nhận xét trên đây chỉ là xu hướng chung, vì trong
một số trường hợp cá biệt, người da trắng (hay Âu
châu nói chung) cũng có mặt trong các môn thể thao,
chẳng hạn như thể dục thẩm mĩ và nhảy lộn. Tuy nhiên
sự "phân chia" rõ nét nhất có thể thấy trong các bộ
môn điền kinh. Trong bộ môn chạy nước rút (dưới 400
thước), đại đa số [nếu không muốn nói là tất cả] các
vận động viên vô địch đều là những người -- hoặc
sinh trưởng, hoặc có gốc gác -- ở các nước thuộc
vùng Tây Phi châu. Trong ba thế vận hội vừa qua, tất
cả các vận động viên được vào vòng chung kết bộ môn
chạy đua 100 thước dành cho nam đều là người gốc Tây
Phi châu. Các kỉ lục trong bộ môn chạy 200 thước,
tất cả đều dưới 10 giây, cũng đều do các vận động
viên gốc Tây Phi đạt được.
Đông Đức đã từng bỏ ra cả 20 năm cố gắng phá kỉ lục
chạy đua 100 thước bằng cách tuyển chọn vận động
viên từ lúc còn trong nôi, nôi dưỡng họ trong các
môi trường thuận tiện nhất, huấn luyện họ bởi các
chuyên gia số một, và bơm steroid cho họ, nhưng cuối
cùng cũng chỉ mang lại một kỉ lục duy nhất với một
vận động viên. Thực ra, không có một người Á châu,
Âu châu, hay Phi châu nào (ngoại trừ người Tây Phi)
phá được kỉ lục 10 giây trong môn chạy đua nước rút.
Tuy nhiên, trong bộ môn chạy đường dài, một xu hướng
khác xuất hiện. Trong bộ môn này, các vận động viên
gốc Phi châu cũng "làm chủ" trên sân vận động, nhưng
không phải Tây Phi, mà là Đông Phi. Thế vận hội năm
1960 tại Roma (Ý), thế giới đã sửng sờ nhìn Abebe
Bikila, một vận động viên của Ethiopia, chạy chân
không (không mang giày) trong bộ môn điền kinh và
chiếm huy chương vàng. Tại Thế vận hội lần thứ 25 ở
Seoul (1988), các nam vận động viên người Kenya đoạt
các giải chạy đua 800, 1500, 3000 và 5000 m. Trong
Thế vận hội lần thứ 27 tại Sydney, các vận động viên
Đông Phi châu cũng chiếm giải vô địch trong bộ môn
chạy 1500 m (Kenya), 3000 m (Kenya), 5000 m
(Ethiopia), v.v... Nếu tính trên dân số (Kenya có
một dân số khoảng 28 triệu), xác suất cho một kết
quả như thế là 1 trên 1.6 tỉ.
Trong các vận động viên gốc Đông Phi châu, đặc biệt
các vận động viên người Kalenjins thuộc vùng thung
lũng Great Rift, bên cạnh Thác Victoria, với một dân
số khoảng nửa triệu, nhưng lại chiếm 40% các huy
chương trong bộ môn điền kinh trong các kì tranh tài
quốc tế. Nếu bộ lạc này tranh tài như một quốc gia,
số lượng huy chương họ đạt được sẽ gấp 3 lần nước
Mĩ.
Mà chẳng phải riêng gì trong Thế vận hội, trong các
môn thể thao chuyên nghiệp ở Mĩ, sự có mặt của người
da đen cũng rất cao. Người Mĩ gốc Phi châu chỉ chiếm
khoảng 13% tổng dân số Mĩ, nhưng họ chiếm gần 90%
trong lực lượng vận động viên bóng rổ chuyên nghiệp.
Cần nói thêm là khoảng 40 năm về trước, khi mà sự kì
thị chủng tộc còn là một vấn đề, người Mĩ da đen chỉ
chiếm khoảng 10% trong tổng số vận động viên bóng
rổ. Ngoài ra, trong bộ môn bóng bầu dục (American
Football), vài mươi năm trước đây 100% cầu thủ là
người da trắng; nhưng nay, 70% cầu thủ là người da
đen.
Ở Âu châu, các vận động viên gốc Phi châu đang tràn
ngập các câu lạc bộ bóng đá chuyên nghiệp tại Pháp,
Anh, Hòa Lan, Đức, v.v… Dĩ nhiên, chúng ta cũng
không nên quên rằng Nigeria và Cameron đang trên
đường trở thành hai cường quốc về bóng đá.
Lí do
Có nhiều nguyên nhân kinh tế và xã hội cho xu hướng
trên đây. Phi châu không giàu có như các nước Âu Mĩ,
nên họ phải chú trọng vào những bộ môn thể thao mà
họ có thể tận dụng được với chi phí thấp nhất. Điền
kinh và bóng đá là hai môn thể thao không cần đầu tư
cao vào cơ sở vật chất, và do đó, rất phù hợp với
kinh tế của các quốc gia nghèo. Vì thế, người Phi
châu xuất sắc trong hai bộ môn này cũng không phải
là điều quá ngạc nhiên.
Nhưng còn có lí do sinh học mà có lẽ ít ai muốn đề
cập đến. Mỗi bộ môn thể thao đòi hỏi một khả năng về
sinh-cơ lực (biomechanics) và khí lực (aerobics).
Hàng trăm nghiên cứu về nhân chủng học trong vài
thập niên qua cho thấy rằng các đặc điểm then chốt
của người vận động viên như cấu trúc của cơ thể, sự
phân bố các cơ bắp, hệ thống nội tiết, công suất của
phổi, khả năng sử dụng năng lực, v.v... đều có liên
quan tới khả năng và kết quả trong các kì tranh tài.
Căn cứ trên các dữ kiện về thân thể, người ta có thể
đặt giả thuyết là người da đen có nhiều lợi thế hơn
người da trắng trong các môn thể thao như chạy đua
và nhảy cao. Tính trung bình, các sắc dân Phi châu ở
vùng sa mạc Sahara có chung một số đặc tính về cơ
thể : mật độ xương cao, tỉ lệ mỡ thấp, chân dài,
mông nhỏ, và háng hẹp. Những đặc điểm sinh lí này
giúp cho họ những ưu điểm quan trọng trong bộ môn
điền kinh. Những dữ kiện này còn giải thích tại sao
các sắc dân khác, như người Á châu chẳng hạn, hầu
như vắng bóng trong một số bộ môn điền kinh và bóng
rổ, vì so với người da trắng và da đen, người Á châu
có mật độ xương thấp, chân và tay ngắn, tỉ trọng mỡ
thấp, và mông nhỏ.
Để có hiệu quả tối ưu trong các môn thể thao như
chạy nước rút và đường dài, vận động viên cần có một
hệ thống cơ tốt. Cơ là loại mô có chức năng tạo ra
sự chuyển động của cơ thể, giữ vững vị trí cơ thể
chống lại trọng lực, tạo chuyển động ở các cấu trúc
bên trong cơ thể và làm thay đổi áp suất hay sức
căng của các cấu trúc bên trong cơ thể. Trong cơ có
các cơ chế chuyển năng lượng hóa học thành năng
lượng cơ học. Có thể chia cơ thành hai loại xơ
(fibres) : xơ có độ co dãn chậm (được gọi là xơ loại
I) và xơ có độ co dãn nhanh (xơ loại II). Xơ loại I
có chức năng quyết định mức độ chịu đựng, trong khi
xơ loại II giúp cho các động tác cần sức mạnh như
chạy nước rút hay nhảy cao.
Các vận động viên chạy nước rút có đến 75% (hay cao
hơn) xơ loại II (co dãn nhanh). Ngược lại, các vận
động viên chạy đường trường thường có đến 75% xơ
loại I (co dãn chậm). Người da trắng, tính quân
bình, có tỉ lệ xơ loại I ít hơn người da đen gốc Tây
Phi châu khoảng 30%.
Thực ra, mô hình về xơ co dãn nhanh hay chậm khá đơn
giản. Dựa theo hiệu quả trong qui trình chuyển hóa
nội tiết tố, người ta có thể chia các loại xơ co dãn
nhanh thành hai loại khác nhau: một loại có hiệu quả
cao, và một loại có hiệu quả thấp. Xơ có hiệu quả
cao có khả năng thích ứng tốt với môi trường luyện
tập; ngược lại, xơ loại có hiệu quả thấp rất "lười
biếng", không phản ứng nhạy trong môi trường chuyển
hóa. Điều này giải thích tại sao trong một số người
dù tập dợt rất nhiều nhưng kết quả chẳng có gì đáng
kể. Chẳng hạn như khi vận động viên chạy cực nhanh,
oxygen không tiêu hóa kịp, và vì thế bắt buộc các cơ
phải dùng oxygen một cách hữu hiệu hơn. Tuy nhiên,
tập dợt không thể biến các loại co dãn nhanh thành
xơ co dãn chậm, hay ngược lại (mặc dù con người có
thể mất dần dà và vĩnh viễn các xơ co dãn nhanh vì
quá trình lão hóa).
Yếu tố gene
Tại sao sự phân phối mật độ xương và cơ khác nhau
giữa người Phi và Âu châu? Câu trả lời đơn giản là
do di truyền. Thực vậy, sự khác biệt về các đặc điểm
trên giữa các dân tộc trên thế giới không thể giải
thích đơn thuần bằng sự khác biệt về môi trường
sống, mà là còn ở yếu tố di truyền. Một số nghiên
cứu của người viết bài này và nhiều đồng nghiệp trên
thế giới cho thấy các yếu tố di truyền có thể giải
thích khoảng 65% tới 85% những khác biệt về mật độ
xương giữa các sắc dân trên thế giới. Ngoài ra, một
số nhà nghiên cứu nhân chủng học còn ước đoán là các
yếu tố di truyền có thể quyết định khoảng 45% sự
khác nhau về mức độ phân phối các loại cơ, các yếu
tô môi trường quyết định khoảng 40% và phần còn lại
(15%) là do các yếu tố liên quan đến các sai số ngẫu
nhiên.
Dựa vào sự phân phối của mật độ xương trong dân số,
người ta có thể ước đoán là có khoảng 70 đến 100
gene có ảnh hưởng đến sức mạnh của xương. Trong các
gene đó, Vitamin D receptor gene (còn gọi ngắn là
VDR) giữ một vai trò quan trọng trong việc duy trì
xương. Theo nghiên cứu của người viết bài này, có
đến 70-75% trong người Phi châu có gene này; trong
khi đó, tỉ lệ này trong người Âu châu là 60% và
người Á châu chỉ 10%. Những dữ kiện này có lẽ giải
thích tại sao người da đen rất kém trong môn bơi
lội. Họ thường được mệnh danh là "sinkers" (người
chìm). Họ có một bộ xương nặng và hệ thống cơ bắp
tương đối dày, làm cho họ khó mà bồng bềnh trên mặt
nước được như người da trắng hay Á châu. Trong lịch
sử Thế vận hội, chỉ có một người da đen duy nhất
chiếm huy chương vàng trong bơi lội: đó là Anthony
Nesty (Mĩ) vào năm 1988.
Một số nhà khoa học ở Úc, trong khi tìm di truyền tố
gây ra bệnh loạn dưỡng cơ (muscular dystrophy), phát
hiện rằng khoảng 20% người gốc Á châu và Âu châu có
một loại gene mà họ gọi là "wimp gene" (gene yếu
đuối). Gene này có chức năng ngăn chận cơ thể sản
xuất ra chất alpha-actinin-3, một nội tiết tố cung
cấp sức mạnh trong các cơ co dãn nhanh. Các mẫu máu
lấy từ bộ tộc Zulu thuộc dân tộc Bantus (Tây Phi)
cho thấy chỉ có 3% mang "gene yếu đuối" này. Phát
hiện này có thể giải thích tại sao một số người dù
luyện tập cả đời mà vẫn mãi mãi là “người yếu đuối”,
trong khi đó có một số người có mức độ phát triển cơ
rất nhanh! Có người suy luận rằng nhu cầu cho một
"speed gene" ("gene chạy nhanh") càng ngày càng mất
đi, vì tốc độ đi săn thú vật hay chạy thoát kẻ thù
để duy trì sự sống còn không cần thiết nữa!
Nhưng dù cho có đủ thành phần xơ cũng chưa chắc đem
lại một sự vận động bền bỉ, bởi vì các gene chỉ
quyết định khoảng 25% tính bền bỉ. Như vậy, luyện
tập vẫn là một yếu tố quan trọng -- nhưng càng quan
trọng cho người da đen hơn là cho người da trắng.
Nhiều thí nghiệm cho thấy một kết quả chung: chỉ cần
tăng cường độ luyện tập khoảng 5%, thể lực của người
da đen có thể tăng theo cấp số nhân đến 50%; trong
khi đó, dù có tăng cường độ luyện tập ở mức độ tối
đa 50%, thể lực trong người da trắng tăng chỉ 5%!
Cần nói thêm là mức độ khác biệt giữa các vận động
viên trong các bộ môn thể thao tinh hoa như chạy
nước rút cực kì nhỏ; nhỏ đến nổi nếu một vận động
viên có một cơ thể hay khả năng dùng các cơ xơ
(muscles fibres) hữu hiệu hơn thì kết quả sẽ cực kì
quan trọng. Một phần phút hay thậm chí một phần giây
đồng hồ có thể quyết định một huy chương vàng hay
bạc.
Ý nghĩa
Sự thành công của các vận động viên người Phi châu,
dù ở Phi châu hay Mĩ hay bất Âu châu thường là con
dao hai lưỡi. Nếu họ thắng, họ trở thành mục tiêu
của một suy luận thiếu logic như sau : thể lực và
trí lực liên hệ với nhau theo tỉ lệ nghịch ; và
người da đen có thể lực tốt do trời sinh ra như vậy
(đồng nghĩa với di truyền) ; suy ra, người da đen
không thông minh bằng người da trắng ! Cái thông
điệp ngầm và thâm hơn là : đứng trên quan điểm di
truyền và cơ thể học, người da đen gần gũi với thú
vật hơn người da trắng. Nhưng nếu họ không thắng
trong một cuộc thi đua, sẽ có người cho rằng vì họ
là sắc dân thấp kém, không chịu nổi sự thách thức
của cuộc tranh tài, và kém trí lực để đối xử với
tình thế căng thẳng.
Ngược lại, có người dùng lá bài kì thị chủng tộc để
chế giễu những nghiên cứu về di truyền học như là
một trò chơi phản trí thức. Thực vậy, những bàn tán
quanh chủ đề di truyền và thể thao dễ đem lại nhiều
hiểu lầm đáng tiếc. Trong bài diễn văn đọc tại Hội
nghị của Hiệp hội khoa học tiên tiến (Association
for the Advancement of Science, Mĩ) vào năm 1955,
Roger Bannister, một nhà tâm thần học danh tiếng, đề
cập đến sự liên hệ giữa di truyền và thể thao khi
ông cho rằng sự khác biệt về cơ thể của người da đen
và da trắng có thể là một yếu tố quan trọng trong
các cuộc tranh tài điền kinh. Ngay sau đó, ông ta bị
đồng nghiệp chế giễu và xa lánh. Có người cho rằng
vì người da trắng thất bại trong môn điền kinh, nên
họ tìm cách chạy trốn thực tế bằng cách mang khoa
học ra giải thích !
Tất nhiên, những mỉa mai trên đây chỉ là những phản
ứng đơn giản hoá vấn đề. Sự thực là phần lớn các sắc
dân có những đặc tính sinh lí khác nhau. Tất cả
những chỉ số về nội tiết, mật độ xương, cấu trúc của
cơ, v.v... có liên hệ mật thiết đến mỗi bộ môn thể
thao. Đó là sự thật. Những đặc tính sinh lí trên đây
là do các gene quyết định. Đó cũng là sự thật. Tuy
nhiên, không có lí do gì để tin rằng các gene làm
việc độc lập với môi trường. Theo tôi, bí mật cần
được khai thác là gene nào hợp (hay không hợp) với
môi trường nào để người vận động viên có một năng
suất tối đa trong vận động. Tức là, có trong mình
những loại cơ và xơ tốt chưa chắc bảo đảm được chức
vị vô địch, nếu người vận động viên không tập dượt.
Thực ra, trong bất cứ hoạt động nào, bộ não (chứ
không phải tim hay phổi) mới là cơ quan đóng vai trò
chủ đạo. Di truyền học không phải là một trò chơi
với tổng số 0, với thể lực và trí lực ở hai thái cực
đối nghịch nhau. Chỉ có một số gene liên quan đến
thể lực, nhưng gần 50% trong số 25.000 gene tạo nên
cái cơ quan phức tạp nhất của con người: bộ não. Như
vậy, giả thuyết về kém trí lực trong thể thao xem ra
khó có thể tin cậy được.
Do đó, chúng ta có thể làm một dự đoán cho kết quả
Thế vận hội Bắc Kinh 2008 mà xác suất đúng có thể
khoảng 99%: tất cả các vận động viên sẽ vào vòng
chung kết của môn chạy đua 100 thước sẽ là những
người được sinh trưởng tại, hay có gốc gác ở, các
nước thuộc miền Tây Phi châu. Một dự đoán khác:
không ai ngoài các vận động viên Tây Phi sẽ giữ danh
hiệu không chính thức "Người nhanh nhất thế giới"
trong tương lai.
Điều này cũng có nghĩa là nếu chúng ta, người Việt,
muốn lập thêm thành tích trong các kì Thế vận hội,
tôi nghĩ rằng chúng ta nên tập trung nhân lực và cơ
sở vật chất vào những bộ môn như bơi lội, võ thuật,
hay những môn hợp với cơ thể của chúng ta hơn : chân
tay tương đối ngắn, mật độ xương thấp so với các sắc
dân, nhưng bù lại ta có cơ thể dẻo dai, có thể chịu
đựng bền bỉ hơn và trí lực khá. Tất nhiên, chúng ta
không nên tập trung tài nguyên vào các bộ môn cần
lực mạnh cấp thời như chạy đua hay phóng lao !
Đã đăng trên Tia Sáng ngày
19/08/2008 |