Trên thương trường, thuốc Đông y
thường được bào chế dưới 5 dạng chính sau: CAO, ĐƠN, HOÀN, TÁN.
1- Thuốc thang
Thuốc thang là hỗn hợp các vị
thuốc, cho vào siêu, đổ nước, sắc, lược bỏ xác, lấy nước thuốc uống
gọi là thuốc thang ( Thang: Nước nóng ). Thuốc thang thường ứng dụng
rất rộng trong các dạng thuốc, vì nó dùng được liều cao, hấp thụ dễ
dàng, hiệu quả nhanh chóng, mà lại còn gia giảm được linh hoạt, rất
phù hợp với bịnh tình phức tạp, nhất là trong giai đoạn tấn công.
2- Thuốc cao
+ Đại cương: Thuốc cao là loại
thuốc chiết xuất hoạt chất qua dung môi rồi cô đặc lại. Thuốc cao có
nhiều loại: Cao lỏng, cao mềm, cao dẻo, cao khô dùng để uống trong
và có loại thuốc cao dùng ngoài như cao dán, cao xoa .
Thuốc cao uống trong trường hợp là
thuốc bổ, trị bệnh mạn tính, dùng dược liệu cao hơn các dạng thuốc
tán, hoàn.
Thuốc cao dùng ngoài thường dùng
cho những bịnh mụn nhọt về ngoại khoa và những bịnh tật phong, hàn,
thấp, tê . Loại cao dùng ngoài này người xưa gọi là thuốc dán mỏng,
bây giờ gọi là cao dán . Ngoài ra có loại cao xoa, loại thuốc mềm
dùng để bôi hoặc xoa lên da hay niêm mạc như cao Sao vàng ( Dầu cù
là ) chẳng hạn .
+ Phân loại:
Thuốc cao có các loại, có tỷ lệ
thuốc và nước như sau:
¨ Cao lỏng: Thể chất rắn gần
như xi rô, rót được dễ dàng . Tỷ lệ 1000 ml tương ứng với 1,2 kg hay
hơn nữa, dược liệu khô như cao Tam tài, cao Ích mẫu v..v.....
¨ Cao mềm: Thể chất sánh
như Mật đặc hoặc sền sệt, có tỷ lệ nước từ 20 - 25% như cao Quy
bản....
¨ Cao dẻo: Thể chất dẻo và
mềm như kẹo Mạch nha có tỷ lệ nước từ 12 - 15% ,khó tan trong nước
như cao Ban long ( Gạc nai) , cao Hổ cốt ( Xương cọp ).....
¨ Cao khô: Cao khô tỷ lệ
nước không quá 5%, có thể tán thành bột dễ dàng như cao Mã tiền.
¨ Cao dán: tán nhuyễn thuốc
rồi trộn với các chất dính, phết vào giấy bóng hoặc vải… dán lên
vùng bệnh trong điều trị mụn nhọt, khí huyết ngưng tụ, đau nhức…
+ Phương pháp bào chế.
. Dược Liệu: Thường dùng là thảo
mộc hoặc xương, sừng các động vật. Sơ chế theo kỹ thuật yêu cầu của
từng loại.
. Chất nấu: Thường dùng nước mưa
hoặc nước giếng đạt tiêu chuẩn nước ăn.
. Chế Biến: qua 3 giai đoạn:
Giai đoạn I: Chiết lấy dung dịch
nước thuốc bằng cách nấu.
Dụng cụ nấu thường dùng là thùng
nhôm (không dùng dụng cụ bằng sắt). Giữa lòng thùng có đặt một ống
đã đục nhiều lỗ để múc nước thuốc ra.
Xếp dược liệu cần nấu vào thùng
(quanh chiếc ống đặt trong thùng). Trên mặt dược liệu cần đặt một
cái vỉ để khi sôi thuốc không bị nổi lên trên. Cho nước vào, lượng
nước thường gấp 4-6 lần khối lượng thuốc (thường ngập trên dược liệu
5-10cm là được).
Thời gian nấu:
. Loại thân rễ cứng: nấu 6 – 8 giờ
(2 lần).
. Lá, hoa, cành nhỏ: nấu 4 – 6 giờ
(2 lần).
- Xương động vật: nấu 12 – 36 giờ
(3 lần).
Giai đoạn 2: Cô Cao Thuốc
. Cô ở nhiệt độc càng thấp càng
tốt.
. Thời gian cô càng ngắn càng tốt.
. Cách cô thuốc: Dùng nồi nhôm
hoặc thau bằng men, đổ nước thuốc chiết vào khoảng ¾ nồi hoặc chậu,
sau đó chưng cách thủy dần cho thuốc cô lại. Hoặc để vào cát nóng
cho thuốc cô lại dần.
+ Nếu cô lấy cao lỏng thì lấy tỉ
lệ là 1 lít nước cao bằng 4 –6kg dược liệu.
+ Nếu lấy cao đặc thì cô cho đến
khi thấy thuốc sánh dính như mật.
+ Nếu lấy cao dẻo thì cứ cô cho
đến khi dùng dao rạch sâu xuống mà 2 mép không khép lại ngay là
được. Đổ thuốc ra khay men có xoa dầu mè hoặc dầu dừa… cho thuốc
không dính vào thành chậu. Để nguội, cắt ra thành từng miếng nhỏ,
mỗi miếng khoảng 50g hoặc 100g.
Giai đoạn 3: Thêm Chất bảo quản
Thuốc cao lỏng thường chỉ để được
2 – 3 ngày là bị mốc. Muốn giữ cho thuốc để được lâu trong khoảng 3
– 5 tháng thì:
. Mỗi lít cao lỏng khi nguội đóng
vào chai thì đổ lên trên 20-30ml cồn 950, để nguyên đừng lắc, đậy
nút kín cất đi. Khi dùng mới lắc đều.
. Hoặc cứ 1 lít cao lỏng, đun sôi
với 800g đường hoặc mật hoặc 10ml cồn Acid Benzoic 20%.
Tuy nhiên, tốt nhất là sau khi
đóng chai, đem hấp nước sôi khoảng ½ giờ là được.
Trong phần phụ lục, chúng tôi sẽ
giới thiệu kinh nghiệm nấu một số cao thuốc của Viện YHCT Việt Nam.
Khi nấu, nếu cạn thì lại cho thêm
nước sôi (không dùng nước lạnh). Nấu xong được 2 nước thì trộn chung
rồi cô lại thành cao.
3) Thuốc tễ (Hoàn mềm)
Thuốc tễ là dạng thuốc mềm dẻo,
hình cầu, lớn bằng hạt nhãn ( đường kính 1-2cm )., gồm Thuốc và mật
(Mật ong hoặc mật mía hoặc Mạch nha).
Tỉ lệ mật để trộn với thuốc là 1:
1 hoặc 1,2: 1,5.
Thuốc tễ phần lớn là thuốc bồi
dưỡng cơ thể hoặc các thuốc cần dùng liên tục lâu dài để chữa các
bịnh mạn tính.
Cách chế biến:
+ Thuốc tán thành bột.
+ Chế biến Mật:
. Dùng 1 lít Mật, thêm 50ml nước,
nấu sôi, vớt bỏ bọt nổi ở trên, tiếp tục nấu nhỏ lửa cho đến khi mật
nổi bọt, phồng to, vớt bỏ bọt đi. Tiếp tục nấu cho đến khi lấy 1
giọt nhỏ vào chén nước lạnh mà thấy mật chìm xuống đáy chén, không
hòa tan vào trong nước ngay là được.
Tuy nhiên, trong chuyên môn người
ta còn phân biệt ra ba loại:
- Mật luyện ở 1140C gọi là mật
non.
- Mật luyện ở 1170C gọi là mật
luyện.
- Mật luyện ở 120 – 1220C gọi là
mật già.
Cách sử dụng mật:
. Loại thuốc có độ dính lớn: dùng
mật non.
. Loại thuốc không dính, không
khô: dùng mật luyện.
. Loại thuốc khô như khoáng vật,
rễ nhiều xơ: dùng loại mật già.
Tuy nhiên, khi làm thuốc, đa số
dùng loại mật luyện.
+ Làm thành tễ: Cho thuốc bột vào
cối, rưới mật đang nóng vào bột cho vừa đủ, trộn đều, giã mạnh liên
tục cho đến khi thuốc thành một khối dẻo, nhấc chầy lên thuốc bám
thành cả tảng, không còn thuốc dính vào cối nữa là được.
Nếu khi chế tễ mà dược liệu bột có
loại chứa tinh dầu thì không nên dùng mật nóng quá sẽ làm cho tinh
dầu bốc hơi, hiệu lực của thuốc sẽ giảm.
+ Làm thành hoàn: Luyện thuốc
xong, tùy nhu cầu mà chia thuốc thành những viên to nhỏ đều nhau.
Dạng dùng cho người lớn: thường
làm hoàn nặng 10 – 12g/ viên.
Dạng dùng cho trẻ nhỏ: có thể làm
hoàn nặng 3 – 6g/ viên.
+ Sấy thuốc: Chia viên xong, xếp
vào khay hoặc nẹp, dùng khăn mỏng phủ lên để tránh ruồi, bụi … Phơi
trong chỗ nắng nhẹ cho đến khi bên ngoài khô nhưng bên trong vẫn
dẻo.
+ Đóng gói: Cho từng viên thuốc
vào trong giấy bóng kính gói lại. Hoặc cho vào trong quả nhựa, quả
sáp. Hoặc cho vào trong bao mỗi bao 10 viên. Đóng kín. Để chỗ thoáng
mát, khô ráo.
4- Đơn (đan) thuốc viên
Thường loại thuốc Đơn được bào chế
dưới dạng những viên nhỏ như Nhân Đơn của Nhật Bản, tuy nhiên, cách
xử lý đòi hỏi nhiều công phu hơn. Vì vậy chúng tôi giới thiệu cách
làm viên to hơn (Hoàn) thay cho dạng Đơn.
Thuốc viên thường làm dưới dạng
hình tròn, to bằng hạt đậu xanh hoặc lớn hơn. Thường làm viên nặng
khoảng 0,50g – 2g.
+ Thành phần: gồm 2 phần chính là:
. Chất thuốc: đa số là thuốc đã
tán thành bột, các dạng cao thảo mộc hoặc động vật.
. Những chất phụ gia cần thiết để
tạo thành viên. Tùy theo chất liệu của thuốc mà chọn phụ gia cho
thích hợp:
- Chất thuốc khô, cứng, nên dùng
chất lỏng như Mật, dung dịch hồ nếp.
- Chất thuốc mềm hoặc lỏng, dùng
loại phụ gia khô như bột Cam thảo, bột gạo, bột mì…
+ Làm viên: Có nhiều cách làm
viên, chúng tôi giới thiệu phương pháp làm viên bằng thúng lắc vừa
đơn giản, vừa dễ làm, thích hợp với những vùng xa, vùng thôn quê…
. Dụng cụ:
* Dùng một chậu bằng nhôm, đường
kính trung bình 0,65 – 0,70cm, dầy, cao 0,17cm. Đục 3 lỗ ở 3 góc cho
cân, dùng 3 sợi dây cột vào 3 lỗ đó, treo chậu lên cao ngang tầm tay
cho dễ lắc.
* Một bộ sàng bằng tre: khoảng 4-5
cái, có cỡ mắt (lỗ) khác nhau, từ 1,2, 3, 4, 5mm.
+ Làm Viên:
. Cho thuốc đã tán bột vào chậu
hoặc cối, đổ chất phụ gia dần dần vào, dùng chầy vừa nghiền vừa trộn
đều thành một khối dẻo nhưng không dính chầy hoặc dính chậu là được.
. Nấu sẵn nước để hồ (thường dùng
nước hồ gạo).
. Gây con giống hoặc viên nhân:
Lấy một số lượng bột chừng 40g, tẩm với nước dần cho ướt, dùng tay
hoặc một miếng gỗ nhỏ, bốc thuốc hoặc quét thuốc xát lên mặt sàng
loại 1mm, cho thuốc rơi vào trong thúng lắc thành những hạt thuốc
nhỏ (con giống thuốc). Bỏ sàng ra. Hai tay cầm vào hai miệng thúng ở
2 phía, một tay úp sấp, một tay hơi ngửa, chân đứng hơi dạng ra
(hoặc ngồi ghế cũng được), lắc thúng theo chiều đảo tròn. Lắc mạnh
khoảng 10 phút, những hạt thuốc ở đáy thuốc sẽ dần dần thành hình
tròn giống như hạt Cải thì ngừng lại. Đổ thuốc ra sàng có cỡ mắt
2mm. Chia làm 3 loại:
. Loại nhỏ lọt qua mắt sàng rơi
xuống dùng để tiếp tục gây giống.
. Loại lớn xù xì, lấy ra để riêng
hoặc nghiền nát để gây con giống tiếp.
. Loại hạt tròn đều, vừa kích cỡ,
dùng để tiếp tục làm thành viên theo yêu cầu.
Thường 1kg bột thuốc sẽ gây được
100 – 150 con giống to bằng hạt Cải.
Giai đoạn hai: Cho nước hồ (tùy
yêu cầu từng loại mà chọn loại nước hồ cho phù hợp) vào bình xịt,
xịt thành tia sương (giống loại xịt thuốc cho cây) lên con thuốc
giống rồi lại rắc thuốc bột vào dần, đồng thời vẫn lắc thúng tiếp
cho thuốc mới dính dần vào các con thuốc giống. Khi thấy viên thuốc
to đến độ yêu cầu thì thôi.
Giai đoạn ba: Cho toàn bộ mẻ thuốc
đó lên sàng loại lớn, sàng lọc, những viên nào nhỏ quá sẽ rơi xuống,
còn những viên lớn. Để riêng các viên lớn ra, các viên nhỏ lại tiếp
tục lắc thêm thuốc vào cho đến khi đạt yêu cầu.
Chú ý: Nên
tưới nước và rắc bột vừa phải, nếu nhiều nước quá thì thuốc sẽ bết
lại, nếu nhiều bột quá thì sẽ thành những hạt nhỏ.
+ Sấy viên: Thuốc làm xong, cho
vào tủ sấy. Trải thuốc mỏng ra khay, sấy ở nhiệt độ thấp 50 – 600C
trong 2 giờ rồi tăng nhiệt độ lên đến 70 – 800C. không nên sấy ngay
với nhiệt độ cao vì sẽ làm cho viên thuốc khô nhanh quá, thuốc sẽ bị
nhăn hoặc bên ngoài khô mà bên trong còn ướt, dễ gây nên mốc thuốc
sau này. Trong lúc sấy, nên đảo thuốc để cho thuốc khô đều.
+ Bao áo viên thuốc: Bao viên cho
thuốc là để cho thuốc không dính vào nhau, che bớt mùi vị khó chịu
của thuốc, giữ được hương vị của thuốc và cũng giúp chống mốc.
Các chất thường dùng để bao là:
. Bột Hoạt thạch, Hoài sơn, Cam
thảo.
. Bột đường, Xi rô…
. Cao đặc Thục địa…
. Bột Chu sa, bột Bạc, bột Vàng…
+ Cách bao viên:
- Bao bằng bột Hoạt Thạch: Cho
viên thuốc vào chậu vừa lắc vừa xịt tia sương xi rô mỏng cho ướt đều
thuốc rồi rắc bột Hoạt Thạch lên khắp mặt viên thuốc trong khi đó
vẫn tiếp tục lắc cho bột Hoạt thạch bám vào viên thuốc. Làm như vậy
cho đến khi thấy bột Hoạt thạch bao một lớp trắng bóng dầy đều hết
các viên thuốc thì thôi.
- Bao bằng
đường: Cho viên thuốc vào thúng lắc, vừa lắc vừa dùng bình xịt tia
sương Xi rô đường lên đều viên thuốc cho
đến khi đường bám đều mặt ngoài viên thuốc là được.
+ Bảo quản:
Thuốc sau khi sấy xong, để thật nguội, cho vào chai hoặc túi nhựa.
Để nơi khô ráo, tránh ánh nắng.
5- Thuốc tán (Bột)
Thuốc tán là loại thuốc thể
rắn, rời. Điều chế bằng cách tán dược liệu từ động vật, khoáng vật,
thực vật thành bột vừa hay bột mịn để uống trong hoặc để xoa ngoài
thì gọi là thuốc tán. Thuốc tán là những loại thuốc không thể chịu
lửa, hoặc có vị sắc thuốc thang uống sẽ bị nôn, thuốc tán còn có
tác dụng hấp thụ nhanh. Thuốc uống trong như Ngũ Linh Tán, Ngân Kiều
Tán. Thuốc tán dùng ngoài như:
· Ngoại khoa: Như Ý Kim
Hoàng Tán.
· Hầu Khoa: Tích Loại
Tán.
Ngoài ra có loại thuốc thổi vào
mũi cũng là một loại thuốc tán như Thông Quan Tán.
Khi chế biến, thuốc bột thường có
hai loại:
- Thuốc chỉ có một dược chất độc
nhất, gọi là bột đơn. Thí dụ: Bột Cam thảo, bột Hoạt thạch…
- Thuốc gồm nhiều dược chất gọi là
bột kép. Thí dụ Lục Nhất Tán (Cam thảo + Hoạt thạch), Tam Vật Bạch
Tán (Ba đậu, Cát cánh, Bối mẫu)…
+ Cách chế biến: Lấy dược liệu đã
sơ chế sẵn, tán nhuyễn, rây lọc lấy thuốc thật nhuyễn.
+ Bảo quản:
Nên phân chia thành liềâu lượng cần dùng, cho vào túi nhựa hàn kín
miệng lại, khi sử dụng sẽ tiện và nhanh hơn. Nếu không phân thành
gói nhỏ thì phải cho vào lọ đậy kín.
6) Thuốc rượu
(Tửu Dược)
a- Đại cương:
Thuốc rượu là dạng thuốc thể lỏng,
chế bằng cách dùng rượu để rút hoạt chất của thuốc, như đem các vị
thuốc ngâm vào rượu hoặc dùng rượu nhưng cách thủy, sau đó bỏ bã lấy
rượu uống hay để xoa bóp bên ngoài.
b- Phân Loại
Thuốc rượu có hai loại:
+ Rượu thuốc độc vi: Chỉ có một
dược chất như Rượu Ngũ Bì, Rượu Rết…
+ Rượu hỗn hợp nhiều vị: Như Tam
xà, Cửu xà, Hoàng Đế Tửu…
Cũng có loại “Rượu thuốc “ dùng
cho khai vị hoặc để xoa bóp bên ngoài trị đau nhức hoặc do chấn
thương.
c- Thành phần
1- Dược Chất: có thể là:
+ Thảo mộc: lá cây, vỏ rễ, củ… như
Đương quy, Đảng sâm, Nhân sâm…
+ Động vật như Rắn, Tắc kè, Hải
mã…
+ Hóa chất như tinh dầu Bạc hà,
tinh dầu Bưởi…
2- Chất dung môi: Thường dùng nhất
là rượu 30 – 900.
d- Chế Biến
Cho dược liệu đã chế biến vào bình
(to nhỏ tùy yêu cầu). Cho rượu vào. Thường tỉ lệ giữa rượu và dược
liệu là: Dược liệu một phần, rượu 5 phần. Nếu dược liệu có độc như
Phụ tử… thì tỉ lệ là Dược liệu một phần, Rượu 10 phần.
Ngâm ít nhất 10 ngày đến 100 ngày.
Trong thời gian ngâm, thỉnh thoảng nên khuấy, lắc cho đều thuốc và
luôn phải đậy kín bình đựng để khỏi bị bay hơi.
e- bảo quản
Đậy kín, để nơi mát. Rượu thuốc để
lâu thường có cặn.
d-Tác dụng:
Tính rượu ôn thông, giúp thuốc đi nhanh, đi khắp cơ thể, có công
hiệu khu phong, hoạt huyết, uống trong thường dùng để chữa bịnh tê
thấp hoặc bồi bổ cơ thể hoặc xoa ngoài cho máu huyết lưu thông. |