Chỉ trong vòng có mấy tuần, đợt dịch cúm do virus AH1N1 đã làm dấy
lại nỗi lo ngại một đợt đại dịch cúm toàn cầu, do tính chất mới và
khả năng lây lan cũng như gây chết người của nó.
Thoạt đầu, giới
chuyên môn và báo chí đều gọi đó là "cúm heo", tức là gọi tắt của
virus gây cúm ở loài heo, mà có khả năng gây bệnh ở người. Bệnh được
cho là khởi phát ở Mexico, con số người mắc bệnh có triệu chứng
giống cúm lên cả nghìn, tuy nhiên con số được xét nghiệm xác định
chính thức là nhiễm loại AH1N1 chỉ là 156 với 9 tử vong (tính đến
1/5/09). Trên toàn thế giới hiện nay có 13 nước có bệnh nhân bị
AH1N1 với tổng số 367 trường hợp, tại Mỹ có 146 và có 1 người chết.
Hiện nay, Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) đã nâng mức cảnh báo dịch
cúm AH1N1 lên mức báo động cấp 5, tức là dịch đã lan rộng ở phạm vi
quốc tế, và có ít nhất 2 nước báo cáo có tử vong; cũng đồng nghĩa là
thế giới đang trong tình trạng mấp mé bên bờ đại dịch.
Cách đây một ngày, tổ chức FAO và WHO đã đồng thuận đặt lại tên
gọi là cúm AH1N1 chứ không được gọi cúm heo nữa, vì như thế là có
thể gây sự lầm lẫn mà gây tổn hại nền kinh tế chăn nuôi và sản xuất
thực phẩm từ heo. Hành động này là đúng đắn và quá rõ ràng. Thế
nhưng nếu từ chuyện cúm heo, nghĩ đến chuyện cúm gà mới thấy sự hẩm
hiu, buồn tủi của một thân phận nhược tiểu.
Cúm heo, "nhà giàu đứt tay"
Tại sao gọi là cúm heo? Vào năm 1918, lần đầu tiên trên thế giới,
người ta phát hiện ở loài heo cũng có mắc một loại bệnh dịch mà biểu
hiện giống như cúm ở người, tức là cũng bị nhiễm trùng đường hô hấp
trên biểu hiện viêm long, sổ mũi ho, nên khi đó bác sĩ Koen đã đặt
tên bệnh này là ‘cúm ở heo’, hay gọi tắt là cúm heo (swine flu). Tuy
nhiên, mãi cho đến 1933 virus AH1N1 mới phân lập được ở trong cơ thể
heo bị bệnh. Ba năm sau đó, thì virus AH1N1 cũng phân lập được ở
người. Vì virus AH1N1 gây bệnh ở người có cấu trúc rất giống với
AH1N1 gây bệnh ở heo, nên giới khoa học phân vân không biết là virus
từ heo nhảy sang lây bệnh cho người hay ngược lại.
Tuy nhiên cho đến năm 1974, trong đợt dịch cúm ở Fort Dix, New
Jersey, Mỹ, xét nghiệm huyết thanh ở bệnh nhân cho thấy sự hiện diện
của virus cúm có nguồn gốc từ heo, từ đó một đầu mối nghi ngở có thể
đường lây là từ heo. Các virus gây bệnh ở heo có thể đã vượt rào cản
chủng loại, truyền bệnh sang cho người. Các điều tra dịch tễ học
trên diện rộng về sau cho thấy rằng mức độ vụ dịch lớn hay nhỏ tuỳ
thuộc vào lượng kháng thể chống virus cúm heo ở người cao hay thấp;
ngoài ra, người ta cũng thấy có một mối liên quan giữa quy mô nuôi
lợn với tỷ lệ bệnh cúm trong vùng đó, và vì thế mà các khoa học gia
suy luận rằng chính virus cúm ở heo có thể là nguồn lây bệnh dịch
tiềm tàng cho con người.
Về mặt thực tế và dịch tễ học, các bằng chứng đều cho thấy là
virus cúm gây bệnh ở người đều xuất phát nguồn gốc từ động vật, và
từ đó virus này vượt rào cản chủng loại, sang thích nghi và gây bệnh
cho người, nếu virus này có thể lây lan được trực tiếp giữa người và
người nữa, thì một nguy cơ đại dịch xảy ra và điều đó đã từng xảy ra
với nhân loại qua ba trận đại dịch cúm 1918, 1957 và 1968.
Ngoài ra, các khoa học gia còn tìm thấy bằng chứng trên cơ thể
heo có thể cảm nhiễm một lúc nhiều virus cúm A từ các dòng khác nhau
như từ người và loại lông vũ (chim, gia cầm). Và như thế, cơ thể heo
như là một cái ‘thùng trộn’ hỗn hợp các loại virus và có thể sản
sinh ra một loại virus cúm A mới-vốn dĩ luôn không ổn định, dễ biến
hình. Và như thế thì một nguy cơ mới xuất hiện. Như vậy, chuyện cũng
không có gì là mới lạ đối với đợt dịch cúm AH1N1 này, virus mới có
cấu trúc phức tạp chưa từng thấy trước đây và có thể là loại tạp lai
giữa các giòng, mà vật thể trung gian chính có thể là heo.
Tuy nhiên, phải khẳng định rằng heo chỉ là một vật thể cảm nhiễm
trung gian chứ không phải là tác nhân gây bệnh. Nhìn vào một chu
trình dịch tễ học có thể thấy virus-heo-người-người, và chu trình
này có thể khép kín hoặc còn một vòng lây nào khác mà chúng ta chưa
được biết. Để có thể thanh toán được bệnh dịch, điều quan trọng nhất
là phải cắt đứt được một trong các mắt xích của chu trình dịch tễ
đó, mà trước tiên phải là tiêu diệt virus. Còn người là đối tượng
phải được bảo vệ, và heo cũng phải là đối tượng được bảo vệ, vì nó
chỉ là một vật chủ trung gian. Hơn nữa giết heo cũng không đảm bảo
được việc thanh toán được bệnh, bởi vì một khi virus đã có thể nhảy
sang lây bệnh ở người, và lại có thể lây lan giữa người và người với
nhau thì đó là chuyện đã xảy ra rồi, có thể con heo không còn vai
trò gì nữa. Cũng có thể cho rằng virus từ heo nhảy trực tiếp sang
lây bệnh cho người, nhưng trong thực tế, chỉ có một phần nhỏ số
lượng heo bị nhiễm virus mới phát bệnh, đa phần không thể hiện bệnh
là nguồn mang mầm bệnh không biết được. Nên không thể nào xác định
được nguồn lây ở đâu mà diệt. Mà nếu có "diệt chủng" heo thì virus
cúm AH1N1 cũng vẫn tồn tại vì còn nhiều vật chủ trung gian khác mà
nó có thể thích nghi.
Như vậy gọi tên bệnh là cúm AH1N1 thay vì gọi cúm heo là chính
xác, thế nhưng câu chuyện không dừng ở đó nếu cúm heo không xảy ra ở
một cường quốc kinh tế như Mỹ và nếu cúm gà không xảy ra ở một nước
nghèo như Việt nam và ở các nước Đông nam Á.
Cúm gà, "nỗi oan Thị Kính"
Dựng lại toàn bộ kịch bản trên đây của cúm ở heo, đem vào "cúm
gà" AH5N1, câu chuyện hoàn toàn giống như vậy.
Virus AH5N1 được tìm thấy trong các đợt
dịch cúm gia cầm ở Hồng Kông năm 1997. Sau đó thì người ta cũng phát
hiện thấy AH5N1 có nguồn gốc từ gia cầm ở những người bị bệnh cúm,
và cho nên người ta cũng đặt tên là "Cúm gà".
Nhưng cho đến nay, hiểu biết về ‘cúm gà’ còn mơ hồ hơn rất nhiều
so với ‘cúm heo’, ở chỗ cúm gà là bệnh mới phát, và ngay cả đường
lây truyền cũng chưa được xác định rõ. Nhưng một điều rõ ràng rằng,
gia cầm (gà, vịt nuôi) mới chỉ là một khâu trung gian, là một vật
thể trung gian cảm nhiễm giống như con heo mà thôi, ngoài ra các
giống thuộc loại lông vũ khác như chim trời cũng là một vật trung
gian lây bệnh chính. Vì thế việc giết gà hàng loạt trong các đợt cúm
gà cũng không thể nào giải quyết được bệnh cúm gà ở người cả, và
hiển nhiên là chúng ta cũng không thể nào diệt chủng được cả chim
trời!
Một điều rất rõ, có hàng triệu triệu con gà bị mắc bệnh trong mỗi
đợt dịch, nhưng số lượng người bị mắc bệnh cúm AH5N1 quá ít và lại
không hay gặp ở những đối tượng có nguy cơ cao
-những người chăn nuôi hoặc làm việc ở trang trại gia cầm. Và
cho đến nay, con đường lây truyền trực tiếp từ gà sang người cũng
chỉ mới là giả thuyết, chứ chưa có gì chắc chắn.
Con gà cũng vô tội như con heo trong các đợt dịch cúm này, con gà
cũng như các gia cầm khác cũng phải là đối tượng được bảo vệ như con
heo chứ không thể bị giết bỏ hàng loạt trong mỗi đợt cúm gia cầm
quay lại.
Ấy thế mà cái tên "Cúm gà" cứ đeo đẳng mãi với con gà trong suốt
thập niên qua, chẳng ai đoái hoài đến chuyện đổi tên cho nó và cũng
chẳng ai đoái hoài đến chuyện phải cứu con gà, tại sao như vậy?
Đi tìm câu trả lời không dễ dàng gì, nhưng với một cảm quan thông
thường chúng ta có thể thấy rằng: cúm gà xuất phát từ các nước Đông
nam Á - nơi được cho là đang phát triển, còn
lạc hậu, nơi còn thiếu vệ sinh. Trong khi đó cúm heo, không phải
bắt nguồn từ Mexico đâu, mà từ Mỹ, từ New Jersey vào những năm 70
của thế kỷ trước. Đợt dịch cúm AH1N1 lần này được cho là xuất phát
từ Mexico, và lan nhanh sang láng giềng Mỹ, một nước có nền công
nghiệp tân tiến nhất thế giới, văn minh nhất thế giới, mà vẫn mắc
cúm và có người tử vong.
Vì cái tên gọi "cúm heo" tai hại mà ngành công nghiệp sản xuất và
chế biến sản phẩm này của Mỹ có thể bị ảnh hưởng nghiêm trọng, mà
WHO mới có thể bị áp lực đổi tên gọi cho đúng. Còn đối với cúm gà, ở
các nước nhược tiểu như Việt Nam, "thấp cổ bé họng" không những
không được đổi tên mà còn bị áp lực phải tận diệt gà để cứu thế giới
tránh một hiểm hoạ đại dịch. Quả là một chuyện bất công!
Nhân chuyện cúm AH1N1 này, có lẽ giới chức trách Y tế Việt Nam
cần phải xem xét lại và chúng ta nhất định phải kêu gọi WHO xét lại
nỗi hàm oan cho con gà, không thể áp dụng biện pháp giết gà hàng
loạt trong mỗi đợt dịch cúm AH5N1 ở gà- mà chưa có bằng chứng nào
cho thấy đó là phương pháp tốt để ngăn ngừa dịch và cũng phải gọi
lại tên là cúm AH5N1 chứ không được gọi cúm gà để cho nền công
nghiệp chăn nuôi và sản xuất sản phẩm gia cầm ở Việt nam và các nước
trong vùng không bị thiệt hại như đã hứng chịu hàng chục năm qua,
nhất là những nông dân nghèo khổ của Việt nam- những người chăn nuôi
gia cầm.
02/05/2009