Thính Giác
|
Vietsciences- Nguyễn Ý Đức
25/11/2007 |
Những bài cùng tác giả
Ngoài khả năng thu nhận âm thanh,
thính giác còn có vai trò quan trọng trong việc trao đổi liên lạc thông tin giữa
người với người cũng như giúp tâm hồn thư giãn khi nghe những lời nói dịu hiền
hoặc những điệu âm nhạc nhẹ nhàng, thoải mái. Thính
giác hiện diện thường xuyên, khi ngủ cũng như thức. Một tiếng động nhẹ ban đêm
cũng làm ta thức giấc. Một âm thanh xa vời cũng lọt vào tai dù ta có tập trung
vào công việc đang làm. Nhiều người thường không để ý
tới giá trị của thính giác cho tới khi không nghe được nữa thì mới ý thức được
rằng điếc là một tai họa. Nạn nhân rơi vào tình
trạng cô đơn, ngơ ngác không biết diễn tiến sự việc xảy ra ở chung quanh. Có
người bị trầm cảm, buồn phiền thấy mình như bị đặt ra ngoài sinh hoạt gia đình,
xã hội. Nhưng cũng có người, bịt tai chẳng thèm nghe những điều thị phi gossip,
cho đỡ bận tâm. Hoặc “điếc không sợ súng”, tỉnh bơ việc mình, mình làm, chẳng
cần để ý tới công luận
I -Cơ quan thính giác
Cơ quan thính giác hoặc tai có ba phần chính: tai
ngoài, tai giữa và tai trong. (1)
1-Tai ngoài
Tai ngoài giống như một ống loa,
mở rộng để đón nhận âm thanh, tiếng động, đưa vào trong tai. Màng nhĩ phân cách
tai ngoài với tai trong. Khi có âm thanh kích thích, màng nhĩ rung động và
chuyển âm thanh vào tai trong. Một âm thanh hoặc áp
suất mạnh có thể làm màng nhĩ rách và đưa đến mất thính giác. Màng nhĩ rách,
nước hoặc vi khuẩn ở tai ngoài có thể khiến cho tai
giữa bị lây nhiễm. Vì thế, khi bơi lội nên phòng tránh nước vào tai với cục bông
gòn có tẩm sáp không thấm nước.
Ống tai ngoài cũng có chất dầu nhờn gọi là ráy
tai, mà khi nhiều, có thể cản trở sự dẫn truyền âm thanh. Thường thì ráy tai tự
nhiên tiêu tan. Nếu ráy tai lấp kín thì nên nhờ bác sĩ lấy ra để tránh tổn
thương màng nhĩ. Nhiều người có thói quen dùng tăm quấn bông gòn để ngoáy ngoáy,
chùi chùi lỗ tai lấy làm thích thú lắm. Nhưng làm như vậy nhiều khi lại đẩy ráy
sâu vào trong tai. Chỉ cần lau ống tai hàng ngày bằng khăn mặt cũng đủ sạch rồi.
2-Tai giữa
Tai giữa thông với cuống họng qua
ống Eustache. Vì thế khi cuống họng nhiễm độc thì tai giữa cũng bị lây và thính
giác có thể tạm thời gián đoạn. Tai giữa có ba miếng xương nhỏ nối tiếp với nhau
để chuyển âm thanh vào các giây thần kinh. Các xương này rất dễ bị hư gẫy khi sọ
bị chấn thương hoặc nhiễm trùng, gây ra mất thính giác. Xương bị chấn thương có
thể điều trị bằng giải phẫu.
3-Tai trong
Tai trong chứa bộ phận quan trọng
nhất của thính giác là các sợi tóc với các dây thần kinh tiếp nhận âm thanh và
điều hòa sự thăng bằng của cơ thể. Tai trong được bao che bởi một hệ thống xương
rất kiên cố, chỉ hư hao khi xương sọ bị chấn thương nặng. Tuy nhiên, với các
tiếng động liên tục và mạnh, như tiếng động cơ máy bay, tiếng súng lớn, tiếng
nhạc khí rock, các giây thần kinh thính giác có thể bị suy yếu dần và đưa tới
mất thính giác. Sự mất này không chữa được, dù bằng giải phẫu hay dược liệu tân
tiến.
Sự nghe diễn ra khi những làn
sóng của âm thanh tiếp cận với các cấu trúc ở trong tai. Tai sẽ chuyển sóng này
ra các tín hiệu thần kinh, nhờ đó não bộ có thể nhận biết là âm thanh.
Sóng âm thanh vào tai ngoài, gây rung động màng nhĩ. Màng nhĩ và ba xương
nhỏ ở tai trong khuếch đại rung động đó rồi chuyển vào tai trong. Nơi đây, sóng
âm thanh được cả ngàn sợi tóc nhỏ và dung dịch chất lỏng phiên dịch thành các
tín hiệu điện năng trước khi lên não bộ để được nhận diện là tiếng nói, tiếng
cười, tiếng ta hoặc tiếng tây.
II - Rối loạn thính giác
Thính giác có thể yếu hoặc điếc
hoàn toàn.
Có ba loại điếc chính:
-Ðiếc dẫn truyền gây ra do bệnh
tật, tắc nghẽn tai ngoài hoặc tai trong. Bệnh có thể chữa được bằng dược phẩm,
giải phẫu hoặc mang trợ thính cụ.
-Ðiếc do tổn thương dây thần kinh
và sợi tóc ở tai trong. Máy trợ nghe có thể giúp người điếc nghe được, nhưng âm
thanh thường hay bị biến đổi, nên khó nghe.
-Ðiếc vì tổn thương tế bào thần
kinh não phụ trách sự nghe.
III - Nguyên nhân Ðiếc
. Sau đây là một số nguyên nhân:
1-Ðiếc có thể do thừa kế: Nếu cha
hoặc mẹ bị điếc thì con có nhiều rủi ro cũng bị điếc.
2-Suy yếu thính giác trước hoặc
sau khi em bé sinh ra vì sanh thiếu tháng, bé thiếu dưỡng khí, mẹ bị các bệnh
giang mai, bệnh ban đào (rubella) trong khi có thai hoặc do mẹ dùng thuốc độc
hại cho tai trong thời kỳ mang thai...
3-Bệnh nhiễm như viêm màng não,
sởi, quai bị, viêm tai trong mãn tính, nước vào tai trong
4-Do tác dụng độc của dược phẩm
vào bộ phận nghe ở tai trong (kháng sinh streptomycin, thuốc trị sốt định kỳ)...
5-Chấn thương não sọ hoặc tai.
6-Xơ cứng xương tai là một rối
loạn di truyền đưa tới mất thính giác: Xương ở tai trong tăng sinh khiến cho
xương bàn đạp dính vào cửa sổ bầu dục và gây trở lại cho việc dẫn truyền âm
thanh vào tai trong. Trường hợp này có thể giải phẫu chữa được.
7-Ngồi trên phi cơ cũng có thể bị
giảm thính giác tạm thời. Đó là khi áp suất không khí ở tai giữa mất cân bằng,
nhất là lúc máy bay đáp xuống. Để tránh khó khăn này, nên mở rộng miệng và nuốt
mạnh để mở ống Eustache.
8-Người cao tuổi thường hay bị
mất thính giác nhiều hơn so với các tuổi khác. Trên 60 tuổi, cứ ba vị thì một vị
nghễnh ngãng. Trên 75 tuổi thì quá nửa các cụ bị kém nghe.
Trong đại hội hàng năm họp ngày
17 tháng 2 năm 2007 vừa qua của Hội American Association for the Advancement of
Science tại San Francisco, chuyên gia Streven Greenburg báo động rằng vào năm
2050 sẽ có khoảng 50 triệu người cao tuổi ở Hoa Kỳ bị suy yếu thính giác. Lý do
là tuổi thọ ngày càng cao dẫn tới suy yếu dây thần kinh thính giác, tiếng động
cơ khí trong môi trường cũng gia tăng. Hơn nữa người cao tuổi cũng dùng nhiều
thuốc hơn, và một số thuốc cũng gây tác dụng xấu lên thính giác.
9-Nguyên nhân trầm trọng nhất là
khi tai phải liên tục nghe các âm thanh quá mạnh như tiếng súng lớn, nhạc quá ồn
ào, làm việc trong cơ xưởng nhiều máy móc phát âm.
10-Bít ống tai như khi ráy tai
quá nhiều hoặc có dị vật lọt vào tai.
Ngay từ khi mới sinh ra, trẻ em
có thể đã bị điếc. Do đó các em cần được xét nghiệm, đo khả năng nghe để tìm ra
bệnh và điều trị. Trẻ em bị điếc thường chậm biết nói, học hiểu, tiếp nhận kiến
thức và gặp nhiều khó khăn tại trường học, với bạn bè.
IV -Trắc nghiệm thính
giác
Sau đây là một số câu hỏi trắc
nghiệm khả năng nghe:
-Bác có phải cố gắng
nghe lắm mới hiểu được người khác đang nói gì?
-Bác có khó khăn khi
nghe điện thoại?
-Bác có gặp khó khăn
theo dõi khi hai, ba người cùng nói một lúc?
-Bác có khó khăn nghe
khi có những âm thanh vọng lại từ phía sau?
-Có ai than phiền bác
mở TV quá lớn không?
-Có bao giờ bác phải
yêu cầu người khác nhắc lại điều họ vừa nói không?
-Có bao giờ bác thấy
người khác nói quá nhỏ và không rõ ràng?
-Có bao giờ bác hiểu
nhầm lời nói của người khác và trả lời không đúng?
-Bác có cảm thấy bối
rối vì hiểu nhầm ý nghĩa lời nói của người khác?
Nếu trả lời CÓ cho hơn ba
câu hỏi vừa kể, thì nên đi bác sĩ chuyên khoa tai mũi họng hoặc chuyên gia thính
lực (audiologist) để kiểm tra khả năng nghe.
V - Trợ thính cụ
Máy nghe hay trợ thính cụ
(hearing aids) đã được sử dụng từ nhiều ngàn năm.
Cách giản dị nhất là ta cụm bàn
tay lại trước vành tai để đón- đưa âm thanh vào ống tai khi ta muốn nghe tiếng
nói từ đằng xa vọng tới hoặc khi muốn nghe âm thanh trong đám đông người. Đây là
khi tai không bị tổn thương, chứ mà tai bị hư hao thì cách này không công hiệu.
Dụng cụ trợ nghe đầu tiên được
sáng chế vào thế kỷ thứ 17, hình dạng giống như một bông hoa kèn gọi là ống loa.
Ðầu nhỏ của ống để gần lỗ tai người nghe, đầu to nơi miệng người nói, như vậy âm
thanh sẽ được tập trung vào tai.
Phải đợi tới thế kỷ thứ 20 trợ
thính cụ điện tử mới được thành hình và mới thực sự giúp cho người bị khiếm
khuyết thính giác nghe được, đặc biệt là khi những sợi tóc ở hoặc dây thần kinh
thính giác của tai trong bị tổn thương. Nguyên tắc của
trợ thính cụ là khuếch đại âm thanh. Máy giúp
hầu hết trường hợp mất nghe vì bệnh ở tai ngoài và tai giữa và một số trường hợp
do dây thần kinh hư hao, nhưng máy không giúp được gì nếu bị mất thính giác hoàn
toàn.
Có nhiều loại máy khác nhau nhưng
có cùng nguyên tắc: một microphone thu âm thanh, chuyển ra luồng điện, được
khuếch thanh để có thể nghe được. Ngoài microphone, máy gồm có một bộ phận
khuếch đại, một loa, một bộ phận gắn vào tai và nút điều chỉnh âm thanh cao
thấp. Các máy đều dùng điện năng của một cục pin nhỏ.
Máy có thể mang ở ngoài tai hay đặt trong lỗ tai. Máy
đeo ngoài tai (Postauricular aid) giá tương đối rẻ hơn, rất đáng tin cậy và khi
hư, sửa chữa dễ dàng. Nhược điểm là người ngoài nhìn thấy máy, cho nên nhiều
người không thích. Máy đặt trong tai nhỏ hơn, thông
dụng hơn và bắt được đủ loại âm thanh cao thấp nhưng đắt hơn. Nói chung, giá
tiền mỗi máy xê xích từ 800 mỹ kim tới 4000 mỹ kim. Thường thường, phải thay trợ
thính cụ mỗi 5 năm.
Trong khi mang máy trợ nghe,
không nên xịt keo ép tóc để tránh hư hại máy. Ðừng để máy nơi quá nóng và thay
cục pin theo chỉ dẫn của nhà sản xuất máy. Nếu dùng
trợ thính cụ lần đầu thì cần hợp tác với chuyên viên đo thính giác để điều chỉnh
máy cho tới khi nghe không trở ngại rồi hãy mua. Có khi thời gian thử máy kéo
dài cả hai, ba tháng. Chuyên viên sẽ giúp ta lựa máy thích hợp với loại khiếm
khuyết thính giác của mình. Người vẫn bị điếc nặng mặc
dù đã mang trợ thính cụ có thể được giải phẫu đặt cấy một dụng cụ điện tử nhỏ
xíu vào cơ quan xoắn ốc (Cochlear). Ðây là bộ phận tham dự vào việc nhận và phân
tích âm thanh. Với dụng cụ này, người điếc có thể nghe và phân biệt âm thanh ở
chung quanh, thay đổi giọng nói để tiếng nói rõ ràng hơn. Chi phí giải phẫu tốn
từ 5000 tới 30,000 mỹ kim, nhưng nhiều bệnh nhân cho là “rất đáng đồng tiền bát
gạo”. Vì họ nghe tốt hơn rất nhiều.
VI - Phòng ngừa suy yếu
thính giác
Để phòng tránh mất thính giác:
1-Khi tai bị nhiễm trùng, cần
được điều trị tới nơi tới chốn để tránh tổn thương tai rồi bị điếc.
2-Đừng cố lau chùi lỗ tai với vật
sắc hoặc tăm quấn bông gòn để tránh tổn thương ống tai và đẩy ráy sâu vào tai.
3-Tránh nơi có tiếng động quá to,
che lỗ tai với nút bịt tai (ear plug).
4-Khi màng nhĩ bị thủng, tránh để
nước vào tai trong. Khi bơi lội cần có nút bịt tai.
5-Khám bác sĩ ngay khi nghi là
tai bị nghễnh ngãng, nhiễm trùng tai hoặc ù tai.
6-Khi làm việc trong môi trường
nhiều tiếng động, nên đo thị giác theo định kỳ để sớm phát hiện khó nghe và áp
dụng phương thức phòng tránh điếc.
VII - Đối thoại với
người suy yếu thính giác
-Khi nói với người suy yếu thính
giác mang trợ thính cụ, không nên hét to vào tai họ. Hét như vậy càng làm cho họ
mất bình tĩnh mà không giúp gì thêm cho việc nghe.
-Bắt đầu nói chuyện bằng cách gợi
sự chú ý của họ để họ biết là mình đang nói với họ.
-Đối diện với người điếc vì họ có
thể đoán ra âm thanh khi nhìn môi cử động và sắc mặt người nói.
-Nói hết sức chậm rãi, rõ ràng
từng chữ. Đừng hạ giọng ở cuối câu nói. Ra dấu hiệu thêm bằng tay để họ dễ hiểu
hơn.
-Đi thẳng vào vấn đề: nói về việc
gì, ai là chủ động, xảy ra khi nào và ở đâu rồi đi vào chi tiết sự việc.
-Nếu họ yêu cầu nhắc lại điều gì
thì dùng chữ khác cho rõ nghĩa hơn.
-Khi cảm thấy là họ chưa hiểu thì
nhẹ nhàng nhắc lại vì nhiều khi họ ngần ngại không dám hỏi.
Với người có khó khăn nghe:
-Ðối diện với người mình nói
chuyện để có thể đoán lời nói qua cử chỉ của tay và qua môi mấp máy
-Dẹp bỏ các âm thanh ở gần như từ
radio, TV
-Yêu cầu người đối thoại nói chậm
và rõ ràng
-Chọn nơi im lặng để nói chuyện
-Mang trợ thính cụ
VIII - Kết luận
Ðiếc không chỉ là vấn đề của cá
nhân người điếc, mà đã được các nhà y tế quốc gia cũng như quốc tế quan tâm như
một vấn nạn xã hội. Số người bị điếc ngày càng nhiều vì dân số gia tăng và tuổi
thọ cao hơn. Theo ước lượng vào năm 2005 của Y tế Thế Giới (WHO), hiện nay có
khoảng 276 triệu người ở khắp nơi bị suy yếu hoặc mất thính giác hoàn toàn. 80%
những người này nằm trong giai tầng có lơi tức thấp của quốc gia. 1/4 các
trường hợp điếc này xẩy ra ở tuổi thiếu thời. Ðời sống của họ bị ảnh hưởng trầm
trọng vì khả năng sàn xuất kém. Hơn nữa, tại nhiều
quốc gia đang phát triển, chỉ có 1 trong số 40 người điếc có thể có máy trợ
nghe, vì máy quá đắt và số máy sản xuất cũng chỉ đáp ứng được cho 10% người
điếc.
Ngày 18 tháng 10 năm 2006, WHO đã liên kết với
nhiều tổ chức từ thiện trên thế giới để khích lệ sản xuất và cung cấp máy trợ
nghe với giá phải chăng cho người điếc, đặc biệt là tại các quốc gia đang phát
triển cũng như tại các cộng đồng còn gặp khó khăn kinh tế.
Ngoài ra, WHO cũng có những chương trình phòng chống điếc, tập trung vào
ba nguyên nhân thường thấy. Ðó là giảm thiểu sử dụng các dược phẩm có tác dụng
độc hại tới thính lực, phòng ngừa và chữa trị bệnh viêm tai trong, giảm thiểu
tiếng động quá mạnh. Theo cơ quan này, 50% điếc có thể
phòng tránh được qua chủng ngừa các bệnh gây điếc, sớm phát hiện nguyên nhân gây
điếc và điều trị bệnh.
Ðây là điều đáng mừng. Ðể bớt đi
những hoạt cảnh như:
“Điếc hay ngóng, ngọng hay
nói” hoặc:
“Ông nói gà, bà nói vịt”.
Bác sĩ Nguyễn Ý Ðức
Texas-Hoa Kỳ
(1)
TAI NGOÀI:
|
Sơ đồ tai
người
a. Tai
ngoài; b. Tai giữa; c. Tai trong;
1. Ống tai; 2. Màng nhĩ; 3. Xương búa; 4. Xương đe; 5.
Xương bàn đạp; 6. Ống bán khuyên; 7. Ốc tai; 8.
Vòi Eustache |
phần tai nằm phía ngoài xoang nhĩ ở các loài động vật có xương sống như chim,
động vật có vú và một số loài bò sát. TN của người gồm: ống TN, vành tai. Da bao
phủ phần sụn có nhiều lông dài, nhiều tuyến bã và những tuyến mồ hôi,
đặc biệt là tuyến ráy tai. Mồ hôi tiết ra có màu sắc và khi kết hợp với sản phẩm
chế tiết của tuyến bã tạo thành ráy tai
TAI GIỮA:
xoang chứa đầy khí nằm
giữa tai ngoài và tai trong ở trong hộp sọ của đa số động vật bốn chi. TG thông
với phía sau qua ống bầu nhĩ [ống Eustache,
gọi theo tên của nhà giải phẫu học người Italia B. Eustacchius]. Ở động vật có
vú, có ba xương nhỏ (xương búa,
xương đe, xương bàn đạp) nối xoang nhĩ với cửa sổ bầu dục và truyền các chấn
động vào tai trong. Ở nhiều động vật bốn chi khác, chỉ có một xương tai là xương
bàn đạp. Ở người, TG truyền những xung động âm thanh từ màng nhĩ vào đến tai
trong. Màng nhĩ là một màng rung động có thể thích ứng với độ cao của âm thanh
trong những giới hạn nào đó, nhờ có xương búa thay đổi mức độ căng của nó. Bình
thường, cơ xương búa giữ màng nhĩ ở trạng thái căng liên tục và vừa phải nhờ
những lực của cơ. Những âm thanh quá mạnh hoặc quá cao sẽ gây phản xạ làm co cơ
xương búa, vì vậy màng nhĩ bị căng sẽ kém rung. Đây là biện pháp gián tiếp bảo
vệ TG đối với những âm thanh cao tần hoặc tiếng ồn quá mức có thể làm giảm thính
lực hoặc gây điếc
TAI TRONG:
phần thụ cảm phía trong cùng của tai động vật có xương sống, nằm trong xoang
thính giác của hộp sọ thông với tai giữa bằng hai màng: cửa sổ tròn và cửa sổ
bầu dục. Chứa đầy ngoại dịch (nội bạch huyết) bao quanh mê lộ màng là bộ phận
nghe và giữ thăng bằng. TT có nguồn gốc từ ngoại bì. Ở người, TT gồm: một túi
(tiền đình) và chia làm hai xoang thông với nhau, ba ống bán khuyên xếp theo ba
chiều của không gian, mỗi ống có một đầu phình; ống nội bạch huyết thông với hai
xoang của tiền đình và lồi về phía khoang sọ tới sát màng cứng; ống ốc tai có ba
mặt - mặt ngoài gắn liền với màng xương, mặt trên là màng xơ mỏng được bao phủ
bằng một lớp biểu mô dẹt, mặt dưới là màng đáy xơ mang bộ phận quan trọng nhất
của cơ quan thính giác là cơ quan Cortti [gọi theo tên
của nhà tế bào mô học người Italia A. Corti].
(Trích từ Bách Khoa Toàn Thư )