Những bài cùng tác giả Toán học định nghĩa đường là do nhiều điểm hợp lại. Hình ảnh một sợi chỉ
căng thẳng cho ta khái niệm một đường. Khi nói đến đường thẳng, đường tròn,
đường cong, đường gãy...là nói đến đường trong kỹ hà học, dùng để chứng minh
các bài toán hình học. Tóan học chỉ có "Đường" mà không có "Nét" và chẳng
mang ý nghĩa gì về nghệ thuật. Trước giờ tôi chỉ mới thấy có mỗi nhà thơ
Nguyên Sa đưa đường thẳng vào cảm xúc tình yêu. Nếu tôi không lầm thì câu
thơ như vầy: "Anh sẽ đến với em bằng con đường ngắn nhất, ngắn hơn con đường
thẳng". Đường thẳng ở đây trở nên dễ thương cách lạ lùng. Nhờ nó mà ta thấy
rõ mối tình say đắm thiết tha như thế nào. "Nét", chỉ có trong nghệ thuật,
chỉ có nơi con người. "Nét" tượng trưng cho một ý niệm đẹp, duyên dáng, bóng
bẩy. "Nét" thuộc về tinh thần, về tình cảm. Nó chủ quan và mông lung bất
định..."Nét" là yếu tố căn bản của thẩm mỹ. Ngày xưa đi học, môn tập viết coi vậy mà khó nhất. Không những viết cho ngay
hàng thẳng lối mà còn phải có nét. Ngòi bút lá tre, khi ấn mạnh cho nét đậm,
khi kéo nhẹ cho nét nhạt, có thế chữ viết mới đẹp.. Ta cũng thường nghe nói:
"Đời người trong nét bút" và khoa xem chữ ký cũng đã căn cứ vào nét chữ mà
đoán vận mệnh con người. Nhìn một người thiếu nữ, ta để ý đến"nét" hơn là
"đường". Nét dịu dàng, nét thanh tú, nét duyên dáng.....Đôi khi cũng nhắc
đến đường, "đường cong tuyệt mỹ". Nhưng, "đường" thì biểu hiện một cái gì đó
rất giới hạn và chóng qua. "Đường" có dài mấy rồi đi cũng đến cùng. "Đường"
có khởi đầu và có kết thúc, nó không bền, không vững như "nét". Người xưa
nói "Cái nết đánh chết cái đẹp". Nết là "nét" (trừu tượng), đẹp là "đường"
(cụ thể). Đẹp mà không có nết thì kém sức thu hút và người ta bảo đẹp vô
duyên. Khi nói "đẹp lão" có nghĩa là nhan sắc đã tàn phai nhưng nơi khóe
mắt, nụ cười vẫn còn lại những nét riêng biệt mà một thời đã làm cho biết
bao nhiêu người xao xuyến. Câu nói thường nghe: "Bà cụ chắc ngày xưa đẹp
lắm" chứng tỏ "nét" còn mà "đường" đã mất. "Nét" biểu hiện tính nghệ thuật
mạnh nhất khi ta xem một họa phẩm thủy mạc, một bức đại tự (chữ Hán). "Nét
vẽ có thần", "Nét bút tài hoa", không ai nói: "Đường vẽ đẹp",hay "Đường bút
tuyệt vời". Trong nhiếp ảnh, "Đường" đi đôi với "Nét". Nhiều tác phẩm nhiếp ảnh mang tên
"Đường Nét". Nhưng tác phẩm "Đường Nét" thì chụp cái gì? Có phải chỉ cần có
hình ảnh những đường ngang dọc, xiên qua chéo lại là mang ngay tên "Đường
Nét". Khi nói đến "Đường Nét" ta thấy có hai phần: "Đường" thuộc hình thức,
"Nét" nói về nội dung (ý nghĩa, nghệ thuật..). Nếu một tác phẩm chỉ gồm
những đường ngang dọc hoặc xiên chéo như một bức họa đồ mà đề "Đường nét"
thì tôi nghĩ tác giả đã không hiểu gì về "Đường Nét" và đã lạm dụng từ ngữ
hoặc bắt chước nói theo. "Đường" trong nhiếp ảnh là phần cụ thể của sự vật,
"Nét" là biểu hiện cảm xúc, tâm hồn của người chụp. Nếu người chụp làm việc
như cái máy, tất sẽ không nhìn ra "Nét". Nghĩa là không có cái nhìn. Một
hình ảnh rất thường nhưng nhờ "khóe nhìn" của người chụp, tác phẩm sẽ có
những "nét" độc đáo. Ngược lại, dù chủ đề có là hoa hậu mà nhìn một cách khô
khan mộc mạc thì tác phẩm chỉ là tấm ảnh vô hồn. Có nhiều người chơi ảnh nhưng lại chỉ "chụp hình". Tác phẩm chỉ có "Đường"
mà không có "Nét". Một tác phẩm đẹp lộng lẫy nhưng "vô cảm". Đẹp theo kiểu
họa đồ, đẹp máy móc, đẹp theo cách biến chế ...Tôi cho loại ảnh này chỉ để
trang trí nhà hàng hoặc dùng trong kỹ nghệ quảng cáo. Một tác phẩm "Đường
Nét" phải tạo được một cảm xúc nào đó nơi người xem. Ít ra cũng gợi được
chút suy tư.... chứ không như xem một bản đồ. Xem một bản đồ thì không ai
cảm xúc mà chỉ thấy nhức đầu. Nếu một tác phẩm "Đường Nét" chỉ để cho vui
hay lạ mắt, đó không còn là tác phẩm nhiếp ảnh nghệ thuật nữa. Với những
thành công của kỹ thuật máy móc mà một bạn trẻ tự hào và cho đó là nghệ
thuật thì rồi đây chẳng ai cần đến nhiếp ảnh gia hay họa siõ, nhạc siõ nữa.
Tác phẩm bấy giờ sẽ là những thứ đóng hộp như mì gói và chắc chắn giá không
đắt. Đấy là những tác phẩm chỉ có "Đường" mà không có "Nét". Nhận xét một tác phẩm ảnh nghệ thuật phải điểm qua nhiều yếu tố, từ bố cục,
ánh sáng, màu sắc, và một yếu tố buộc phải có là Đường Nét. Một hôm có người cho tôi xem một lô ảnh chụp một người con gái trong nhiều
position khác nhau, nhiều dáng điệu khác nhau. Từ đi đứng đến chân dung, ảnh
rất sắc, đúng sáng, màu đẹp. Anh hăm hở xin ý kiến: - Nhờ bác nhận xét giùm. Tôi xem qua một lượt, người mẫu quả là đẹp. Ảnh rất xứng đáng đưa vào Album
gia đình. Tôi nói: - Cháu có biết cái đẹp nơi người con gái là gì không? Cái khó chụp nơi người
con gái là gì ? Có phải chụp rõ mặt mũi tay chân là đẹp? Người bạn trẻ tỏ vẻ lúng túng. Xin ý kiến, tưởng được trả lời, lại bị hỏi
lại. Tôi an ủi: - Học là phải suy nghĩ tìm tòi, phải "đầu tư động não" không nên làm như mì
ăn liền. Cháu có nghe mấy bác sĩ trả lời trên Radio? " Không thể chẩn bệnh
cho toa qua đài phát thanh". Không những thế, ngày trước có một triết gia
(nếu tôi không lầm) còn bảo phải lấy tiền bệnh nhân thật cao, thuốc bán thật
đắt, bệnh mới mau lành. Đi tìm nghệ thuật còn khó hơn. Phải nhẫn nại, chịu
khó và hy sinh nhiều thứ. - Thưa bác, cháu thấy có anh bạn chụp đại lọai cũng như vầy mà ảnh được vào
quốc tế. - Cháu nói không sai, nhiếp ảnh gia LLS có nói :"Nhiều khi cái ảnh nơi này
được huy chương, nơi khác ăn cái hột dzịt". Hai nữa cũng tùy "loại quốc tế". - Tùy loại quốc tế là sao bác. - Mỗi tổ chức nhiếp ảnh đều có "cốt cách" riêng, "mục đích" riêng. Đã có lần
xem một số tác phẩm của anh em, tôi cứ thẳng thắn nhận xét. Tác phẩm thuộc
loại chưa sạch "nước cản". Không dè đó là những tác phẩm đã được acceptance
quốc tế. Có lẽ các anh em không vui và nghi ngờ sự hiểu biết của tôi, nhưng
dường như cũng chỉ được "quốc tế địa phương" lần đó thôi. - Như vậy, thưa bác làm sao biết giá trị một tác phẩm. - Chà, cái này thì phải dựa trên nhiều yếu tố, nó dông dài lắm. Tôi chỉ
khuyên cháu đã chơi thì cố gắng tạo cho mình một bản lãnh, và tự tin. Đừng
để bị ám thị vào những hào quang giả tạo. Trở lại vấn đề "Đường Nét", không có "Đường Nét chay" trong nhiếp ảnh. Do đó
tác phẩm "Đường Nét" rất khó tạo. Một tác phẩm nhìn vào thấy toàn đường
nhưng do tác giả nhìn ra nét' nghệ thuật nên vẫn cho người xem cảm xúc. Nét
do đường kết hợp mà thành. Cũng có thể lợi dụng đường nét của bối cảnh ta
đưa chủ đề vào, như thế, giải quyết một công hai việc. Những tác phẩm không thuần túy "đường nét", "đường nét" lại càng quan trọng
hơn.... Trong sinh hoạt hàng ngày, đề tài nào cũng phong phú đường nét.
Chúng ta phải tìm cho ra nét đặc biệt của chủ đề khi bấm máy. Chụp một em
bé, một thiếu nữ, một cụ già, cái khó vẫn là nhìn được "nét" độc đáo, chứ
không phải chụp cho đầy đủ rõ ràng. Trước cùng một đề tài nhưng mỗi người
một tâm trạng, mỗi người một cách nhìn (đường nét riêng) nên sẽ không có hai
tác phẩm y hệt nhau "Đường nét" do đâu mà ra ? Tất nhiên là do từ hình thể của chủ đề. Trái banh
có đường tròn, cây cột có đường thẳng. Đó là những vật thể đơn thuần, nhưng
khi đứng trước những chủ đề phức tạp, tỉ như cảnh trời chiều. Mặt trời mỗi
lúc một xuống, tạo những tia nắng như nan quạt, cảnh vật nhuốm màu hoàng
hôn, biến đổi..ta phải nhanh mắt bắt kịp giây phút cảnh vật có nét nghệ
thuật nổi bật nhất. Có loại đề tài như khoả thân chẳng hạn, nhìn cho ra
"nét" nghệ thuật mới "ăn tiền". Ảnh khỏa thân không phải để khai thác các cơ
phận của người nữ mà chỉ mượn đường nét cơ thể để cho một giá trị nghệ thuật
tạo hình. Khi một nhà nhiếp ảnh nào đó đã nhìn ra "đường nét" của một chủ
đề, ta đừng vội cóp pi, hãy suy nghĩ tìm ra cái mới. Chắc chắn đề tài còn
đường nét nhìn dưới góc độ khác không kém phần nghệ thuật. Nghệ thuật là
sáng tạo. Sao chép không phải nghệ thuật, sao chép là công việc của người
thư ký. Hiện nay, giới làm nghệ thuật sao chép (reproduction) khá phổ biến.
Tại California có ngay một công ty chuyên đưa sang Trung Quốc đặt hàng sao
chép, nhân công bên đó rẽ mạt, chép lại một tác phẩm lớn chỉ mất 20 USD,
nhiều họa sĩ dùng cách này rồi chỉ ký vào, xem như chính mình sáng tác. (Họa
sĩ business) Có lần tôi được xem những tác phẩm của một nhiếp ảnh gia, trong số có một
tác phẩm y trang tác phẩm nhiếp ảnh gia NNH đã chụp trước 75, chỉ khác,
trước kia đen trắng, nay màu. Tôi cảm thấy khó chịu, vì xem một thứ hàng
giả. Hỏi ra là do thầy dàn giựng và có bao nhiêu học trò, có bấy nhiêu tác
phẩm giống nhau. Đường nét nơi tác phẩm là phần thể hiện tần số cảm xúc, là biểu hiện trình
độ nghệ thuật của mỗi người, nói nôm là "tay nghề". Con người, nhất là người
làm nghệ thuật phải có tần số cảm xúc cao hơn người thường, có thế mới bắt
được những dao động của vạn vật tong vũ trụ, mới ghi lại được dáng vẻ đổi
thay mỗi mùa, mới thấy: Màu nắng hay là màu mắt em, bàn tay xanh xao đón ưu
phiền... (Nắng Thủy Tinh của TCS). Người cầm máy còn vất vả hơn trong khi đi
tìm đường nét, nhiếp ảnh cần những cảm xúc qua dao động cụ thể, cảm xúc
thật, không ngồi nhà tưởng tượng. Và, những lúc bị lôi đi bởi cảm xúc, người
nhiếp ảnh chẳng khác gì người lính ngoài trận địa, súng đã nổ, chỉ biết tiến
lên, không từ nan bất cứ khó khăn nào. Đường là thể xác, Nét là tâm hồn . Thể xác dù có hào nhoáng bao nhiêu, cũng
tàn tạ theo thời gian, còn tâm hồn, mãi mãi không phai mờ.
Trần Công Nhung August 2008
Thuyền trên sông Lam (Ảnh Trần Công Nhung)
Hoàng hôn Việt Bắc (Ảnh Trần Công
Nhung)
©
http://vietsciences.free.fr
và http://vietsciences.org Trần Công Nhung
|