Những bài cùng tác giả
Những bài cùng đề tài
Con rồng do người Việt minh họa(1)
Con rồng do thợ gốm người tàu vẽ ra cho Tự Đức(2)
Rồng là con vật tứ linh(Long Lân
Qui Phượng), thường được sử dụng để biểu hiện cho quyền lực của kẻ thống
trị(nhà vua). Nếu so hình tượng Rồng ở đồ cổ Trung Hoa đầy uy phong, chững
chạc hoặc nghiêm khắc, uốn lượn trên mây, hay nhả ngọc phun châu, thể hiện
sức mạnh trị vì chế độ thì con rồng của xứ Việt mang hình dáng con rắn, khi
không có chân, thiếu cả móng (không đủ 5 móng) hay mang dáng dấp lai tạp
thật khó hiểu như ảnh(1) trên. Rồng ta trên đồ cổ ít nhất có hai loại, một
là con rồng do người Việt minh họa hai là do thợ gốm người tàu vẽ ra nếu là
hàng Sứ đặt làm tại Trung quốc như con rồng thời Tự Đức(ảnh 2). Hình tượng
con rồng Việt cũng rất phong phú, rắn, linh dương, cá sấu,…muốn gì cũng
được, tùy theo hứng của người thợ, thoải mái, không chịu sự ràng buộc của
nhà quan như bên Trung Quốc, thường phải theo bản vẽ đúng kích cỡ, đường nét
của họa sĩ do triều đình chỉ định! Hình ảnh những con rồng bên tàu trông rất
qui cách, dữ tợn(hay hung hăng) áp đảo người xem trong khi rồng ta thì ung
dung tự tại…muốn “bay” đâu thì bay(!), không theo một nề nếp hay khuôn
thước có sẳn. Riêng con rồng của người tàu vẽ trên đồ gốm do quan chức triều
đình nhà Nguyễn đặt hàng(đem về) thì con rồng này được chế biến lạ lùng hơn,
giống mà lại không giống…rồng Trung Quốc, hay gọi tắt là “không giống ai”
cả! Có khi đầu chó, mình lân, cánh phượng(?) ngoằn ngoèo…tỏ ý khinh thị
chúng ta?
Rồng "Thăng Long" đến thời này xuất
hiện trên đồ sứ ký kiểu tại Cảnh Đức trấn, Trung Quốc để phục vụ nhu cầu
trang trí, sinh hoạt của vua Lê, chúa Trịnh.
Những con rồng trên đồ cổ các
triều đại của Trung quốc như Tống, Nguyên, Minh, Thanh đều có diện mạo riêng
vì đó là sản phẩm của quan diêu hay ngự diêu thời ấy, được đặt hàng cho
hoàng tộc và mỗi triều đại đều có ít nhất thể hiện loại “rồng” của triều đại
mình! Tùy theo từng thời đại của Vương Triều mà thay đổi nhưng cơ bản vẫn là
“Sừng như sừng hươu, đầu giống đầu lạc đà, mắt như mắt quỉ, hàm rắn, bụng
trăn, vảy cá, móng ưng, chưởng tay như hổ, tai như trâu”… và hình tượng này
luôn là những căn cứ cơ bản nhất để các họa công các thời kì thể hiện. Rồng
đã vĩnh viễn trở thành hình tượng của hoàng đế hay hoàng quyền…
(1).
Mặt khác
“chính vì ở Trung Hoa
không có cá sấu nên khi tới đất Việt, người Hán lần đầu tiên nhìn thấy con
cá sấu hung dữ, hình dung nó như một loại rồng đã biết qua tưởng tượng, bèn
gọi nó là con Giao long (蛟龍
= Rồng của xứ Giao Chỉ), gọi tắt là con giao. Sách Tiền Hán thư
của Nhan Sư Cổ nói: “con giao hình như con rắn mà có bốn chân có
thể nuốt người được”; sách Hoài Nam Tử của Cao Dụ tả: “da nó có
từng hột (vảy dày)” [x. Đào Duy Anh 1955: 26]. Châu Đạt Quan lần đầu tiên
nhìn thấy cá sấu khi đi sứ tới Chân Lạp qua vùng Nam Bộ đã miêu tả trong
Chân Lạp phong thổ kí bằng cách so sánh nó với loài vật không có thực
là Rồng: “Có những con cá sấu lớn như chiếc thuyền có bốn chân và rất giống
con Rồng chỉ trừ nó không có sừng” [Châu Đạt Quan 1973: 93].
Ở xứ Việt, chúng ta không có
phân định quan diêu hay lò gốm của người dân, vì vậy những con rồng này tùy
theo nơi đặt hàng mà nhào nặn, minh họa theo ý tứ của khách hàng theo mô típ
có sẵn.
“Khác biệt hẳn với
hình ảnh con rồng Trung Quốc gai góc hung dữ thì
con rồng Việt Nam lại mềm mại, hiền hòa hơn nhiều, các con rồng
Việt Nam ta thường thấy trong nét trang trí kiến trúc, điêu khắc và hội họa.
Hình rồng Việt Nam mang bản sắc riêng, trong trí tưởng
tượng của người Việt thì rồng là con thằn lằn. Các di tích về con rồng Việt
Nam còn lại khá ít do các biến động thời gian và sự Hán hóa của triều đại
phong kiến cuối cùng ở Việt Nam, nhà Nguyễn”[http://gocphongthuy.net/su-tich-linh-vat/30-truyen-thuyet-ve-loai-rong.html]
Những mô típ đặc trưng của Rồng
Mặc dù Rồng có vị trí đặc biệt
trong đời sống văn hóa, chính trị và tinh thần của người Việt Nam. Trước
hết, rồng là biểu tượng thiêng liêng gắn với nguồn gốc “con rồng, cháu tiên”
của dân tộc Việt Nam (1).
Rắn và Cá Sấu kết hợp
với nhau tạo nên hình tượng Rồng. Rồng trở thành con vật tập hợp được tất cả
những gì tốt đẹp nhất. Năm Thìn (= năm Rồng) được xem là năm đem lại nhiều
may mắn; tuổi Thìn (= tuổi Rồng) được xem là tuổi đẹp. Trong các sách sử cổ
thường nhắc đến “Rồng vàng xuất hiện” như một loại “điềm tốt”; rất nhiều địa
danh Việt Nam được đặt tên “rồng”: Hàm Rồng, Hàm Long, Thăng Long, Hạ
Long, Cửu Long, Bạch Long Vĩ, Long Đỗ, Long Điền, Long Môn, v.v… Người
dân Nam Bộ (nơi mà cho đến đầu thế kỷ XX vẫn có rất nhiều cá sấu) tin rằng
cá sấu tu lâu năm (nằm im một chỗ cho đất cát phủ lên thành cù lao) tới ngày
đắc quả sẽ hóa thành rồng bay lên trời và gọi hiện tượng đó là Cù dậy.
Theo Wikipedia, Rồng Việt Nam luôn có một mô-típ rõ ràng đặc trưng đó là:
Thân rồng uốn hình sin 11
khúc. Thân mềm mại uốn lượn thể hiện sự biến hóa. Trên lưng có vây nhỏ
liền mạch và đều đặn.
Đầu rồng có bờm dài, râu
cằm, không sừng. Mắt lồi to, hàm mở rộng có răng nanh ngắt lên. Đặc biệt
là cái mào ở mũi, sóng đều đặn chứ không phải là cái mũi thú như
rồng Trung Hoa. Lưỡi mảnh rất dài.
Miệng rồng luôn ngậm viên
châu (ở Nhật Bản, Hàn Quốc và Trung Quốc rồng hay cầm ngọc bằng chân
trước).
Thường được tạc vào đá như biểu tượng linh thiêng canh giữ chùa chiền, lâu
đài.
Con Rồng trong truyền thuyết dân
gian
Theo nhà ngôn ngữ học Nguyễn Tài Cẩn (2000), tên gọi Rồng vốn xuất hiện
trong tiếng Việt và một số ngôn ngữ thuộc tiểu chi Proto Việt-Chứt; từ
Thìn trong thập nhị địa chi là tên gọi do người Hán vay mượn từ ngôn
ngữ Bách Việt cổ. Người Bách Việt, mà cụ thể là Lạc Việt, với truyền thuyết
Lạc Long Quân – Âu Cơ, tự xem mình là “con Rồng cháu Tiên”. Nhiều nhà nghiên
cứu Trung Hoa cũng đồng nhất quan điểm này. Tác giả Văn Nhất Đa trong chuyên
khảo “Đoan ngọ khảo” (1993) gắn nguồn gốc xuất hiện của rồng với tết Đoan
ngọ và tục đua thuyền rồng của cư dân Ngô Việt vùng hạ lưu Dương Tử. Ngày
nay, các vùng đất Nam Trung Hoa, Việt Nam, Đài Loan, Okinawa vẫn còn tục đua
thuyền rồng trong các dịp đón năm mới, tết Đoan ngọ hay lễ hội truyền thống
(Trịnh Tiểu Lô 1997). Tác giả Trung Hoa Nghê Nông Thủy (2010) chứng minh
nguồn gốc Bách Việt của tết Đoan ngọ cùng tục đua thuyền rồng, sau được
người Trung Hoa tiếp nhận và gắn thêm chức năng cứu Khuất Nguyên để giáo dục
cội nguồn. Nhà dân tộc học người Nga D.V. Deopik (1993) từng viết “Rồng
là con vật đặc thù chung cho tất cả các dân tộc Việt và chính từ đây nó đã
đi vào văn hóa Trung Hoa”. Còn nhà Việt Nam học người Nga N. I. Niculin
cũng nhận xét: “Trong văn hoá truyền thống của người Việt, hình tượng con
Rồng – một con vật tưởng tượng – trở thành biểu tượng quan trọng nhất… Chính
người Việt từ ngàn xưa đã biết trồng lúa nước và đánh cá… Hoàn toàn có cơ sở
để cho rằng hình tượng con rồng trong văn hoá Trung Hoa có nguồn gốc từ
phương Nam, từ vùng Đông Nam Á, từ Việt Nam và các quốc gia láng giềng….”
(Xem Xem Trần Ngọc Thêm, Nguyễn Ngọc Thơ: “Nguồn gốc con rồng nhìn từ văn
hóa học”,Tập san KHXH&NV, 2011).
Từ
chiếc nôi Bách Việt, rồng lan truyền ra xung quanh, tại mỗi địa phương rồng
khoác lên sắc thái văn hóa của riêng địa phương mình. Chính vì vậy, rồng đã
trở nên đa dạng về chủng loại và hình dáng, tạo nên một “Gia tộc họ rồng”
cực kỳ đa dạng về hình thức lẫn chức năng(2)
Hình tượng của con Rồng trong
nghệ thuật điêu khắc
Con rồng đã từng là một tô tem trong tín ngưỡng sơ khai của người Việt Nam.
Dân Việt cổ có tục xăm mình, phổ biến trong số ấy là họa tiết rồng (giao
long). Theo ghi chép trong Hoài Nam Tử và Sơn Hải Kinh,
rồng được người Việt xưa xăm lên đùi để khi xuống nước “tránh bị giao long
làm hại”. Đến đời vua Trần Anh Tông (1293-1314) mới chấm dứt tục xăm mình.
Rồng là hình tượng của mưa thuận gió hòa, là linh vật đứng vào hàng bậc nhất
trong tứ linh “long, lân, quy, phụng”. Hình tượng rồng thời đại Hùng Vương
là một linh vật thân dài có vẩy như cá sấu được chạm trên các đồ đồng, đặc
biệt là trên trống đồng.
Qua thời kỳ Bắc thuộc, con rồng Việt Nam dần xuất hiện rõ nét dưới thời Lý.
Thủ đô Thăng Long được đặt tên theo thế “rồng bay”. Rồng thời Lý là con vật
mình dài như rắn, thường thân trơn, lưng có vây, thân uống cong nhiều vòng
uyển chuyển theo hình sin mềm mại và thoải nhỏ dần về phía đuôi, tạo cảm
giác dòng văn hóa dân gian mượt mà dài vô tận. Rồng có bốn chân, mỗi chân có
ba móng cong nhọn. Đầu rồng ngẩng cao, há miệng rộng với hai hàm răng nhỏ
đang vờn đớp viên ngọc quý. Từ mũi thoát ra mào lửa. Trên trán rồng có một
hoa văn giống hình chữ “S”, tượng trưng cho sấm sét, mây mưa [Xem Mỹ
thuật thời Lý, 1973]. Trên đại thể, rồng thời Lý là rồng văn, rồng Phật
giáo.
Nhà nghiên cứu Đặng Tiến chia làm 4 dạng Rồng
- Rồng Văn Lang, từ vùng sông Hồng đến Thanh
Hóa, trước Tây lịch
- Rồng Giao Chỉ, từ thời Bắc thuộc đến thế kỷ
X, chịu áp lực văn hóa Hán tộc.
- Rồng Đại Việt, thời Lý Trần (TK X – XIV)
- Rồng thời Lê Nguyễn, (từ TK XVI) dần dần bị
ảnh hưởng Trung Quốc” (3) |
Hình tượng con rồng thời Trần có nhiều biến đổi so với thời Lý. Đây là thời
kì người Việt Nam ba lần đánh bại quân thiện chiến Nguyên Mông, do vậy triều
Trần được cho là triều đại trọng võ. Dấu ấn ấy có thể nhìn thấy rất rõ qua
hình tượng rồng. Đầu rồng xuất hiện thêm hai chi tiết là cặp sừng và đôi
tay, chiếc mào lửa ngắn hơn. Thân rồng tròn lẳn, mập mạp, nhỏ dần về phía
đuôi, uốn khúc nhẹ, lưng võng hình yên ngựa. Đuôi rồng có nhiều dạng, khi
thì đuôi thẳng và nhọn, khi thì xoắn ốc. Các vảy cũng đa dạng, có khi là
những nửa hình nụ hoa tròn, có khi chỉ là những nét cong thanh thoát [Xem
Mỹ thuật thời Trần, 1977].
Rồng thời Lê (thế kỷ XV) hoàn toàn khác biệt với rồng thời Lý-Trần. Thân
rồng có xu hướng ngắn lại, tư thế đa dạng phong phú. Đầu rồng to, bờm lớn
ngược ra sau, mào lửa mất hẳn, thay vào đó là một chiếc mũi to. Thân rồng
lượn hai khúc lớn, chân có năm móng sắc nhọn quắp lại dữ tợn. Rồng thời Lê
tượng trưng cho quyền uy phong kiến [Xem Mỹ thuật thời Lê Sơ,
1978].
Rồng thời Lê Trung Hưng nhìn chung ít thay đổi so với thời Lê Sơ, điểm nổi
bật là hình tượng rồng dần dà đi vào đời sống thường dân, đặc biệt là các mô
típ bầy rồng con quây quần bên rồng mẹ, rồng đuổi bắt mồi, rồng vui cảnh lứa
đôi v.v..
Con rồng thời Nguyễn trở lại vẻ uy nghi vương quyền. Rồng được thể hiện ở
nhiều tư thế, ẩn mình trong đám mây, hoặc rồng hàm thọ, lưỡng long triều
nhật, lưỡng long chầu hoa cúc, lưỡng long chầu chữ thọ v.v.. Thân rồng không
dài ngoằn, uốn lượn với độ cong lớn. Đầu rồng to, sừng giống sừng hươu có
nhánh phụ cùng chĩa ngược ra sau. Mắt rồng lộ to, mũi giống mũi lân hoặc sư
tử, miệng há to để lộ hàm răng răng nanh chắc khỏe. Vây trên lưng rồng có
tia, thân cuộn hoa văn lửa hoặc mây, phân bố dài ngắn đều đặn. Râu rồng uốn
sóng từ dưới mắt chìa ra cân xứng hai bên. Hình tượng rồng dùng cho vua chân
có năm móng mạnh mẽ, còn quan và tầng lớp quý tộc chỉ được pháp dùng rồng
bốn hoặc ba móng, đuôi không có bờm lông, các chi tiết hoa văn lờ mờ hơn
rồng cung đình. Rồng trên mái đình chùa miếu mạo thường cũng chỉ có bốn
móng([4]).
Một con rồng ta trên gốm Bát
Tràng cổ
Nói tóm lại “hình tượng rồng xuất hiện sớm từ buổi đầu dựng nước, tồn tại và
phát triển liên tục qua các thời kỳ và trở thành một trong những hình tượng
chủ đạo của một số loại hình nghệ thuật Việt Nam. Trong kho tàng di sản văn
hóa ấy, hình tượng rồng được thể hiện vô cùng sinh động và đa dạng trên mọi
loại hình và chất liệu (5) nhưng điều này không được phản ánh trên đồ cổ
nước ta, vì sao? Có phải bởi vì “tại mỗi địa phương rồng khoác lên sắc thái
văn hóa của riêng địa phương mình” một cách phóng khoáng và ngẫu hứng?(6)
Hồng Lê Thọ
Tháng 8/2015
Chú thích
(1)
http://vietnamnet.vn/vn/van-hoa/57200/tuyet-dep-nhung-hinh-tuong-rong-tren-co-vat.html
http://gocphongthuy.net/su-tich-linh-vat/30-truyen-thuyet-ve-loai-rong.html
(2) Khái lược về Hình tượng
Rồng các triều đại Nguyên – Minh – Thanh
https://khanhhoathuynga.wordpress.com/2009/04/10/khai-l%C6%B0%E1%BB%A3c-v%E1%BB%81-hinh-t%C6%B0%E1%BB%A3ng-r%E1%BB%93ng-cac-tri%E1%BB%81u-d%E1%BA%A1i-nguyen-%E2%80%93-minh-thanh/
(3) Rồng trong Mỹ thuật Việt Nam(Đặng Tiến)
http://www.diendan.org/phe-binh-nghien-cuu/rong-my-thuat-vn
(4)
http://www.sieuthicovat.com/rong-trong-van-hoa-viet-nam.html
(5) xem chú (1)
(6) như trên—tham khảo
Đĩa trang trí có hình rồng, thời Lê sơ(1428-1526)
Gốm Bát
Tràng
thế kỷ 19 - thời Nguyễn
Rồng Việt
ở vớt được ở Cù Lao Chàm(1977-1999)
Tương tự
Rồng đời Minh
Loại đĩa
men ngọc màu xanh da táo trang trí nổi hình rồng mang đặc trưng nghệ thuật
thế kỷ 13, độc bản quí hiếm phát hiện trên tàu 700 tuổi ở Bình Châu(Quảng
Ngãi)
Dĩa men
ngọc, men da táo, bát gốm men da lươn... có niên đại đời Nguyên, thế kỷ 13,
xếp dày trong khuôn viên Bảo tàng Tổng hợp Quảng Ngãi.
http://m.baodatviet.vn/chinh-tri-xa-hoi/tin-tuc-thoi-su/chi-tiet-chia-co-vat-700-tuoi-tren-tau-dam-quang-ngai-2364982/
Con rồng dữ tợn của Trung Quốc
…những người bạn Hàn Quốc, đang bình luận về những cổ vật của họ và đặc biệt
hướng tới chiếc chum cao khoảng 60cm, có dáng điệu đà, thanh thoát, vẽ nhiều
tầng hoa văn, nhưng ấn tượng và chủ đạo nhất là băng vẽ rồng ở thân. Không
thu hút sao được, khi chiếc chum ấy có niên đại thế kỷ 17, được chế tạo với
tiêu chuẩn Hoàng cung, do những người thợ gốm Hoàng gia chế tạo từ các “lò
quan” của thời đại ấy, khiến cho màu xanh cô-ban sáng trong với những nét vẽ
tỉa tót theo lối công bút, được hiển lộ trên một nền trắng nuột nà, không
một chấm tàn nhang, chẳng kém gì đồ sứ hoa lam Trung Quốc cùng thời, do cung
đình triều Minh sử dụng
http://www.baotanglichsu.vn/portal/vi/Tin-tuc/Thong-tin-khoa-hoc/2013/11/3A923BD9/
Những con Rồng do người tàu vẽ cho đồ gốm xuất sang VN
Mặt dĩa “Nội Phủ Thị Trung” vẽ hai rồng tranh hạt châu
trong mây(người tàu vẽ)
http://phocovat.phomuaban.vn/index.php?mod=detail&cat=510&storeid=43358&id=385338
http://covatphuson.com/product_detail/440/a2195-lam-ruou.html
http://phocovat.phomuaban.vn/index.php?mod=detail&cat=510&scat=756&storeid=121111&id=789492&d=1438090783&mt=1
http://covatphuson.com/product_detail/1231/c90-lam-ruou.html
Những con Rồng do người Việt vẽ
http://covatphuson.com/product_detail/1228/c87-be-pho-4-chiec.html
Rồng ta của người Việt vẽ
http://danviet.vn/xa-hoi/vua-gom-su-o-sai-gon-voi-100000-co-vat-589418.html
|