Những con rồng ta trên đồ cổ Việt

Vietsciences- Hồng Lê Thọ                     22/08/2015

 

Những bài cùng tác giả

Những bài cùng đề tài

Con rồng do người Việt minh họa(1)

 

Con rồng do thợ gốm người  tàu vẽ ra cho Tự Đức(2)

 

Rồng là con vật tứ linh(Long Lân Qui Phượng), thường được sử dụng để biểu hiện cho quyền lực của kẻ thống trị(nhà vua). Nếu so hình tượng Rồng ở đồ cổ Trung Hoa đầy uy phong, chững chạc hoặc nghiêm khắc, uốn lượn trên mây, hay nhả ngọc phun châu, thể hiện sức mạnh trị vì chế độ thì con rồng của xứ Việt mang hình dáng con rắn, khi không có chân, thiếu cả móng (không đủ 5 móng) hay mang dáng dấp lai tạp thật khó hiểu như ảnh(1) trên. Rồng ta trên đồ cổ ít nhất có hai loại, một là con rồng do người Việt minh họa hai là do thợ gốm người tàu vẽ ra nếu là hàng Sứ đặt làm tại Trung quốc như con rồng thời Tự Đức(ảnh 2). Hình tượng con rồng Việt cũng rất phong phú, rắn, linh dương, cá sấu,…muốn gì cũng được, tùy theo hứng của người thợ, thoải mái, không chịu sự ràng buộc của nhà quan như bên Trung Quốc, thường phải theo bản vẽ đúng kích cỡ, đường nét của họa sĩ do triều đình chỉ định! Hình ảnh những con rồng bên tàu trông rất qui cách, dữ tợn(hay hung hăng) áp đảo người xem trong khi rồng ta thì ung dung tự tại…muốn “bay” đâu thì bay(!), không theo một nề nếp  hay khuôn thước có sẳn. Riêng con rồng của người tàu vẽ trên đồ gốm do quan chức triều đình nhà Nguyễn đặt hàng(đem về) thì con rồng này được chế biến lạ lùng hơn, giống mà lại không giống…rồng Trung Quốc, hay gọi tắt là “không giống ai” cả! Có khi đầu chó, mình lân, cánh phượng(?) ngoằn ngoèo…tỏ ý khinh thị chúng ta?

 

Rồng "Thăng Long" đến thời này xuất hiện trên đồ sứ ký kiểu tại Cảnh Đức trấn, Trung Quốc để phục vụ nhu cầu trang trí, sinh hoạt của vua Lê, chúa Trịnh.

Những con rồng trên đồ cổ các triều đại của Trung quốc như Tống, Nguyên, Minh, Thanh đều có diện mạo riêng vì đó là sản phẩm của quan diêu hay ngự diêu thời ấy, được đặt hàng cho hoàng tộc và mỗi triều đại đều có ít nhất thể hiện loại “rồng” của triều đại mình! Tùy theo từng thời đại của Vương Triều mà thay đổi nhưng cơ bản vẫn là “Sừng như sừng hươu, đầu giống đầu lạc đà, mắt như mắt quỉ, hàm rắn, bụng trăn, vảy cá, móng ưng, chưởng tay như hổ, tai như trâu”… và hình tượng này luôn là những căn cứ cơ bản nhất để các họa công các thời kì thể hiện. Rồng đã vĩnh viễn trở thành hình tượng của hoàng đế hay hoàng quyền… (1). Mặt khác “chính vì ở Trung Hoa không có cá sấu nên khi tới đất Việt, người Hán lần đầu tiên nhìn thấy con cá sấu hung dữ, hình dung nó như một loại rồng đã biết qua tưởng tượng, bèn gọi nó là con Giao long (蛟龍 = Rồng của xứ Giao Chỉ), gọi tắt là con giao. Sách Tiền Hán thư của Nhan Sư Cổ nói: “con giao hình như con rắn mà có bốn chân có thể nuốt người được”; sách Hoài Nam Tử của Cao Dụ tả: “da nó có từng hột (vảy dày)” [x. Đào Duy Anh 1955: 26]. Châu Đạt Quan lần đầu tiên nhìn thấy cá sấu khi đi sứ tới Chân Lạp qua vùng Nam Bộ đã miêu tả trong Chân Lạp phong thổ kí bằng cách so sánh nó với loài vật không có thực là Rồng: “Có những con cá sấu lớn như chiếc thuyền có bốn chân và rất giống con Rồng chỉ trừ nó không có sừng” [Châu Đạt Quan 1973: 93].

Ở xứ Việt, chúng ta không có phân định quan diêu hay lò gốm của người dân, vì vậy những con rồng này tùy theo nơi đặt hàng mà nhào nặn, minh họa theo ý tứ của khách hàng theo mô típ có sẵn.

 

Khác biệt hẳn với hình ảnh con rồng Trung Quốc gai góc hung dữ thì con rồng Việt Nam lại mềm mại, hiền hòa hơn nhiều, các con rồng Việt Nam ta thường thấy trong nét trang trí kiến trúc, điêu khắc và hội họa. Hình rồng Việt Nam mang bản sắc riêng, trong trí tưởng tượng của người Việt thì rồng là con thằn lằn. Các di tích về con rồng Việt Nam còn lại khá ít do các biến động thời gian và sự Hán hóa của triều đại phong kiến cuối cùng ở Việt Nam, nhà Nguyễn”[http://gocphongthuy.net/su-tich-linh-vat/30-truyen-thuyet-ve-loai-rong.html]

 

Những mô típ đặc trưng của Rồng

Mặc dù Rồng có vị trí đặc biệt trong đời sống văn hóa, chính trị và tinh thần của người Việt Nam. Trước hết, rồng là biểu tượng thiêng liêng gắn với nguồn gốc “con rồng, cháu tiên” của dân tộc Việt Nam (1). Rắn và Cá Sấu kết hợp với nhau tạo nên hình tượng Rồng. Rồng trở thành con vật tập hợp được tất cả những gì tốt đẹp nhất. Năm Thìn (= năm Rồng) được xem là năm đem lại nhiều may mắn; tuổi Thìn (= tuổi Rồng) được xem là tuổi đẹp. Trong các sách sử cổ thường nhắc đến “Rồng vàng xuất hiện” như một loại “điềm tốt”; rất nhiều địa danh Việt Nam được đặt tên “rồng”: Hàm Rồng, Hàm Long, Thăng Long, Hạ Long, Cửu Long, Bạch Long Vĩ, Long Đỗ, Long Điền, Long Môn, v.v… Người dân Nam Bộ (nơi mà cho đến đầu thế kỷ XX vẫn có rất nhiều cá sấu) tin rằng cá sấu tu lâu năm (nằm im một chỗ cho đất cát phủ lên thành cù lao) tới ngày đắc quả sẽ hóa thành rồng bay lên trời và gọi hiện tượng đó là Cù dậy.

Theo Wikipedia, Rồng Việt Nam luôn có một mô-típ rõ ràng đặc trưng đó là:

    Thân rồng uốn hình sin 11 khúc. Thân mềm mại uốn lượn thể hiện sự biến hóa. Trên lưng có vây nhỏ liền mạch và đều đặn. Đầu rồng có bờm dài, râu cằm, không sừng. Mắt lồi to, hàm mở rộng có răng nanh ngắt lên. Đặc biệt là cái mào ở mũi, sóng đều đặn chứ không phải là cái mũi thú như rồng Trung Hoa. Lưỡi mảnh rất dài. Miệng rồng luôn ngậm viên châu (ở Nhật Bản, Hàn Quốc và Trung Quốc rồng hay cầm ngọc bằng chân trước).

Thường được tạc vào đá như biểu tượng linh thiêng canh giữ chùa chiền, lâu đài.

 

Con Rồng trong truyền thuyết dân gian

Theo nhà ngôn ngữ học Nguyễn Tài Cẩn (2000), tên gọi Rồng  vốn xuất hiện trong tiếng Việt và một số ngôn ngữ thuộc tiểu chi Proto Việt-Chứt; từ Thìn trong thập nhị địa chi là tên gọi do người Hán vay mượn từ ngôn ngữ Bách Việt cổ. Người Bách Việt, mà cụ thể là Lạc Việt, với truyền thuyết Lạc Long Quân – Âu Cơ, tự xem mình là “con Rồng cháu Tiên”. Nhiều nhà nghiên cứu Trung Hoa cũng đồng nhất quan điểm này. Tác giả Văn Nhất Đa trong chuyên khảo “Đoan ngọ khảo” (1993) gắn nguồn gốc xuất hiện của rồng với tết Đoan ngọ và tục đua thuyền rồng của cư dân Ngô Việt vùng hạ lưu Dương Tử. Ngày nay, các vùng đất Nam Trung Hoa, Việt Nam, Đài Loan, Okinawa vẫn còn tục đua thuyền rồng trong các dịp đón năm mới, tết Đoan ngọ hay lễ hội truyền thống (Trịnh Tiểu Lô 1997). Tác giả Trung Hoa Nghê Nông Thủy (2010) chứng minh nguồn gốc Bách Việt của tết Đoan ngọ cùng tục đua thuyền rồng, sau được người Trung Hoa tiếp nhận và gắn thêm chức năng cứu Khuất Nguyên để giáo dục cội nguồn. Nhà dân tộc học người Nga D.V. Deopik (1993) từng viết “Rồng là con vật đặc thù chung cho tất cả các dân tộc Việt và chính từ đây nó đã đi vào văn hóa Trung Hoa”. Còn nhà Việt Nam học người Nga N. I. Niculin cũng nhận xét: “Trong văn hoá truyền thống của người Việt, hình tượng con Rồng – một con vật tưởng tượng – trở thành biểu tượng quan trọng nhất… Chính người Việt từ ngàn xưa đã biết trồng lúa nước và đánh cá… Hoàn toàn có cơ sở để cho rằng hình tượng con rồng trong văn hoá Trung Hoa có nguồn gốc từ phương Nam, từ vùng Đông Nam Á, từ Việt Nam và các quốc gia láng giềng….” (Xem Xem Trần Ngọc Thêm, Nguyễn Ngọc Thơ: “Nguồn gốc con rồng nhìn từ văn hóa học”,Tập san KHXH&NV, 2011).

Từ chiếc nôi Bách Việt, rồng lan truyền ra xung quanh, tại mỗi địa phương rồng khoác lên sắc thái văn hóa của riêng địa phương mình. Chính vì vậy, rồng đã trở nên đa dạng về chủng loại và hình dáng, tạo nên một “Gia tộc họ rồng” cực kỳ đa dạng về hình thức lẫn chức năng(2)

 

Hình tượng của con Rồng trong nghệ thuật điêu khắc

Con rồng đã từng là một tô tem trong tín ngưỡng sơ khai của người Việt Nam. Dân Việt cổ có tục xăm mình, phổ biến trong số ấy là họa tiết rồng (giao long). Theo ghi chép trong Hoài Nam TửSơn Hải Kinh, rồng được người Việt xưa xăm lên đùi để khi xuống nước “tránh bị giao long làm hại”. Đến đời vua Trần Anh Tông (1293-1314) mới chấm dứt tục xăm mình. Rồng là hình tượng của mưa thuận gió hòa, là linh vật đứng vào hàng bậc nhất trong tứ linh “long, lân, quy, phụng”. Hình tượng rồng thời đại Hùng Vương là một linh vật thân dài có vẩy như cá sấu được chạm trên các đồ đồng, đặc biệt là trên trống đồng.

 

Qua thời kỳ Bắc thuộc, con rồng Việt Nam dần xuất hiện rõ nét dưới thời Lý. Thủ đô Thăng Long được đặt tên theo thế “rồng bay”. Rồng thời Lý là con vật mình dài như rắn, thường thân trơn, lưng có vây, thân uống cong nhiều vòng uyển chuyển theo hình sin mềm mại và thoải nhỏ dần về phía đuôi, tạo cảm giác dòng văn hóa dân gian mượt mà dài vô tận. Rồng có bốn chân, mỗi chân có ba móng cong nhọn. Đầu rồng ngẩng cao, há miệng rộng với hai hàm răng nhỏ đang vờn đớp viên ngọc quý. Từ mũi thoát ra mào lửa. Trên trán rồng có một hoa văn giống hình chữ “S”, tượng trưng cho sấm sét, mây mưa [Xem Mỹ thuật thời Lý, 1973]. Trên đại thể, rồng thời Lý là rồng văn, rồng Phật giáo.

 

 

Nhà nghiên cứu Đặng Tiến chia làm 4 dạng Rồng

- Rồng Văn Lang, từ vùng sông Hồng đến Thanh Hóa, trước Tây lịch

- Rồng Giao Chỉ, từ thời Bắc thuộc đến thế kỷ X, chịu áp lực văn hóa Hán tộc.

- Rồng Đại Việt, thời Lý Trần (TK X – XIV)

- Rồng thời Lê Nguyễn, (từ TK XVI) dần dần bị ảnh hưởng Trung Quốc” (3)

 

 

 

Hình tượng con rồng thời Trần có nhiều biến đổi so với thời Lý. Đây là thời kì người Việt Nam ba lần đánh bại quân thiện chiến Nguyên Mông, do vậy triều Trần được cho là triều đại trọng võ. Dấu ấn ấy có thể nhìn thấy rất rõ qua hình tượng rồng. Đầu rồng xuất hiện thêm hai chi tiết là cặp sừng và đôi tay, chiếc mào lửa ngắn hơn. Thân rồng tròn lẳn, mập mạp, nhỏ dần về phía đuôi, uốn khúc nhẹ, lưng võng hình yên ngựa. Đuôi rồng có nhiều dạng, khi thì đuôi thẳng và nhọn, khi thì xoắn ốc. Các vảy cũng đa dạng, có khi là những nửa hình nụ hoa tròn, có khi chỉ là những nét cong thanh thoát [Xem Mỹ thuật thời Trần, 1977].

Rồng thời Lê (thế kỷ XV) hoàn toàn khác biệt với rồng thời Lý-Trần. Thân rồng có xu hướng ngắn lại, tư thế đa dạng phong phú. Đầu rồng to, bờm lớn ngược ra sau, mào lửa mất hẳn, thay vào đó là một chiếc mũi to. Thân rồng lượn hai khúc lớn, chân có năm móng sắc nhọn quắp lại dữ tợn. Rồng thời Lê tượng trưng cho quyền uy phong kiến [Xem Mỹ thuật thời Lê Sơ, 1978].

Rồng thời Lê Trung Hưng nhìn chung ít thay đổi so với thời Lê Sơ, điểm nổi bật là hình tượng rồng dần dà đi vào đời sống thường dân, đặc biệt là các mô típ bầy rồng con quây quần bên rồng mẹ, rồng đuổi bắt mồi, rồng vui cảnh lứa đôi v.v..

Con rồng thời Nguyễn trở lại vẻ uy nghi vương quyền. Rồng được thể hiện ở nhiều tư thế, ẩn mình trong đám mây, hoặc rồng hàm thọ, lưỡng long triều nhật, lưỡng long chầu hoa cúc, lưỡng long chầu chữ thọ v.v.. Thân rồng không dài ngoằn, uốn lượn với độ cong lớn. Đầu rồng to, sừng giống sừng hươu có nhánh phụ cùng chĩa ngược ra sau. Mắt rồng lộ to, mũi giống mũi lân hoặc sư tử, miệng há to để lộ hàm răng răng nanh chắc khỏe. Vây trên lưng rồng có tia, thân cuộn hoa văn lửa hoặc mây, phân bố dài ngắn đều đặn. Râu rồng uốn sóng từ dưới mắt chìa ra cân xứng hai bên. Hình tượng rồng dùng cho vua chân có năm móng mạnh mẽ, còn quan và tầng lớp quý tộc chỉ được pháp dùng rồng bốn hoặc ba móng, đuôi không có bờm lông, các chi tiết hoa văn lờ mờ hơn rồng cung đình. Rồng trên mái đình chùa miếu mạo thường cũng chỉ có bốn móng([4]).

Một con rồng ta trên gốm Bát Tràng cổ

Nói tóm lại “hình tượng rồng xuất hiện sớm từ buổi đầu dựng nước, tồn tại và phát triển liên tục qua các thời kỳ và trở thành một trong những hình tượng chủ đạo của một số loại hình nghệ thuật Việt Nam. Trong kho tàng di sản văn hóa ấy, hình tượng rồng được thể hiện vô cùng sinh động và đa dạng trên mọi loại hình và chất liệu (5) nhưng điều này không được phản ánh trên đồ cổ nước ta, vì sao? Có phải bởi vì “tại mỗi địa phương rồng khoác lên sắc thái văn hóa của riêng địa phương mình” một cách phóng khoáng và ngẫu hứng?(6)

Hồng Lê Thọ

Tháng 8/2015

 

Chú thích

(1) http://vietnamnet.vn/vn/van-hoa/57200/tuyet-dep-nhung-hinh-tuong-rong-tren-co-vat.html
http://gocphongthuy.net/su-tich-linh-vat/30-truyen-thuyet-ve-loai-rong.html

(2) Khái lược về Hình tượng Rồng các triều đại Nguyên – Minh – Thanh

https://khanhhoathuynga.wordpress.com/2009/04/10/khai-l%C6%B0%E1%BB%A3c-v%E1%BB%81-hinh-t%C6%B0%E1%BB%A3ng-r%E1%BB%93ng-cac-tri%E1%BB%81u-d%E1%BA%A1i-nguyen-%E2%80%93-minh-thanh/

(3) Rồng trong Mỹ thuật Việt Nam(Đặng Tiến)

http://www.diendan.org/phe-binh-nghien-cuu/rong-my-thuat-vn

(4) http://www.sieuthicovat.com/rong-trong-van-hoa-viet-nam.html

(5) xem chú (1)

(6) như trên—tham khảo

Đĩa trang trí có hình rồng, thời Lê sơ(1428-1526)

Gốm Bát Tràng  thế kỷ 19 - thời Nguyễn

 

Rồng Việt ở vớt được ở Cù Lao Chàm(1977-1999)

Tương tự Rồng đời Minh

 

Loại đĩa men ngọc màu xanh da táo trang trí nổi hình rồng mang đặc trưng nghệ thuật thế kỷ 13, độc bản quí hiếm phát hiện trên tàu 700 tuổi ở Bình Châu(Quảng Ngãi)

Dĩa men ngọc, men da táo, bát gốm men da lươn... có niên đại đời Nguyên, thế kỷ 13, xếp dày trong khuôn viên Bảo tàng Tổng hợp Quảng Ngãi. 

http://m.baodatviet.vn/chinh-tri-xa-hoi/tin-tuc-thoi-su/chi-tiet-chia-co-vat-700-tuoi-tren-tau-dam-quang-ngai-2364982/

Con rồng dữ tợn của Trung Quốc

 

 

…những người bạn Hàn Quốc, đang bình luận về những cổ vật của họ và đặc biệt hướng tới chiếc chum cao khoảng 60cm, có dáng điệu đà, thanh thoát, vẽ nhiều tầng hoa văn, nhưng ấn tượng và chủ đạo nhất là băng vẽ rồng ở thân. Không thu hút sao được, khi chiếc chum ấy có niên đại thế kỷ 17, được chế tạo với tiêu chuẩn Hoàng cung, do những người thợ gốm Hoàng gia chế tạo từ các “lò quan” của thời đại ấy, khiến cho màu xanh cô-ban sáng trong với những nét vẽ tỉa tót theo lối công bút, được hiển lộ trên một nền trắng nuột nà, không một chấm tàn nhang, chẳng kém gì đồ sứ hoa lam Trung Quốc cùng thời, do cung đình triều Minh sử dụng
http://www.baotanglichsu.vn/portal/vi/Tin-tuc/Thong-tin-khoa-hoc/2013/11/3A923BD9/

 

 

Những con Rồng do người tàu vẽ cho đồ gốm xuất sang VN

 

Mặt dĩa “Nội Phủ Thị Trung” vẽ hai rồng tranh hạt châu trong mây(người tàu vẽ)


http://phocovat.phomuaban.vn/index.php?mod=detail&cat=510&storeid=43358&id=385338

 

 

http://covatphuson.com/product_detail/440/a2195-lam-ruou.html


 

http://phocovat.phomuaban.vn/index.php?mod=detail&cat=510&scat=756&storeid=121111&id=789492&d=1438090783&mt=1

 

 

 

http://covatphuson.com/product_detail/1231/c90-lam-ruou.html

 

Những con Rồng do người Việt vẽ

 

http://covatphuson.com/product_detail/1228/c87-be-pho-4-chiec.html

 

 

 

Rồng ta của người Việt vẽ

http://danviet.vn/xa-hoi/vua-gom-su-o-sai-gon-voi-100000-co-vat-589418.html

 

 

            ©  http://vietsciences.free.fr    Hồng Lê Thọ