Tết năm nay cộng đồng mạng say sưa,
quên cả tết nhất vì cái chủ đề trí
thức là gì và vai trò của trí thức
trong đời sống xã hội ra sao? Mãi
đến hôm nay xem ra chưa đến hồi kết.
Tôi cũng theo dõi cuộc khẩu chiến
này hàng ngày qua các bài viết trên
mạng internet, qua đây thấy chủ đề
này cũng bổ xung cho cá nhân mình
nhiều kiến thức mới, đặc biệt là
biết được ai là trí thức, ai là trí
ngủ. Nhưng dù biết nhưng không dám
lên tiếng vì sợ bị ném đá, vì ở Việt
nam là như thế, mấy ông tự cho mình
là lớn thì luôn nghĩ những suy nghĩ
của họ là chân lý tuyệt đối, ai nói
nói khác là chết với mấy ông.
Từ cái kính... đến chuyện trí thức
Tết năm nay, ở Hongkong cái gọng
kính đeo mắt không có tròng đang là
mốt thời trang phổ biến của giới trẻ
ở Hongkong, Macau, Trung hoa Đai lục
và nhiều nơi khác nữa. Đây là thời
trang phổ biến rất được ưa chuộng,
vì theo họ nói cái gọng kính có thể
làm thay đổi được khuôn mặt, tuổi
tác và tính tình của người đeo nó.
Nghe tin này tôi chợt nhớ tới chuyện
Cái kính của nhà văn Thổ Nhĩ Kỳ
Azit Nexin một nhà văn châm biếm vốn
được nhiều người ngưỡng mộ trong tác
phẩm Những người thích đùa nổi
tiếng.
Chuyện về cái gọng kính là tình cờ,
nhưng nó lại liên quan đến chủ đề
nóng bỏng về vấn đề trí thức và vai
trò của họ, đang được bàn luận sôi
nổi trên mạng internet trong những
ngày Tết giá rét vừa qua. Mà người
châm ngòi cho vấn đề này có lẽ là
nhà văn Nguyễn Quang Lập trong bài
Gửi Ngô Bảo Châu, trên blog Quê
Choa sau việc GS. Ngô Bảo Châu trả
lời báo
Tuổi trẻ cuối tuần có đề cập về
vấn đề này. Nói chuyện cái kính liên
quan đến vấn đề trí thức cũng bởi
theo Azit Nexin thổ lộ cái nghĩa của
từ trí thức chỉ đơn giản thế này"Lâu
nay tôi vẫn thầm mong cho tóc chóng
rụng, cho trán hói đi. Rồi đeo thêm
chiếc kính vào cho ra dáng trí thức.
Vì tôi cho như thế là dấu hiệu của
một anh trí thức. Ngay như anh bán
thịt bây giờ mà để trán hói và mang
kính vào, tôi cho trông cũng không
khác gì giáo sư đại học!". Khái
niệm trí thức về mặt hình thức nói
thế dù rất dễ hiểu và nhưng nói về
bản chất khái niệm này cũng rất khó
hiểu, tùy theo suy nghĩ và
sự quan trọng của mỗi người khi đánh
giá trên lý thuyết cũng như thực
tiễn.
Đeo một cái kính trắng rồi để thành
trí thức đó là một thực tế của ngày
xa xưa, thời chưa có internet, thời
ấy khi mà xã hội Việt nam vẫn còn
cái gọi là chuẩn mực về thuần phong
đạo đức, chuyện mấy cô cậu hay cố
kiếm cái kính đeo cho ra vẻ ta đây
là trí thức cũng là chuyện bình
thường, dễ thông cảm. Còn bây giờ để
thành trí thức thì vừa khó lại vừa
dễ, vì nó có hai định nghĩa trí thức
khác nhau, đơn giản và phức tạp. Nói
là dễ và đơn giản vì ngày xưa
định nghĩa trí thức chỉ đơn giản
là
"người chuyên làm việc lao động trí
óc và có tri thức chuyên môn cần
thiết cho hoạt động nghề nghiệp của
mình" (1), do vậy ai là người
lao động trí óc và có tri thức thì
đương nhiên là thành phần trí thức.
Nhưng
nói là khó và phức tạp vì bây giờ
một số người uyên bác lại căn cứ vào
định nghĩa trí thức trong xã hội
công dân hay thuộc về truyền
thống trí thức phương Tây
như của Noam Chomsky, Richard
Dawkins.... mà theo họ trí thức bây
giờ trước hết thực hiện trách nhiệm
công dân, nghĩa là trách nhiệm bảo
bệ các quyền căn bản, và sau đó là
trách nhiệm đạo đức đối với xã hội.
Phải có trách nhiệm làm vai
trò phản biện xã hội và phải xét xem
họ đã dấn thân trong cộng đồng và xã
hội như thế nào? Và điều quan trọng
bậc nhất là trách nhiệm sống của
mình với cộng đồng, ý thức cộng đồng
vân vân và vân vân....
Nhưng
không chỉ thế, có người còn hăng máu
đòi hỏi là trí thức thì phải dấn
thân, nghĩa là phải dám lao vào hoạt
động hay công việc nào đó, bất chấp
gian nan, nguy hiểm. Chỉ nghĩ đến
đấy cũng đã chết khiếp, hết muốn làm
trí thức, vì các vị đó nói nhưng
không nói hết, nói không có đến đầu
đến đũa để những người ít học như
chúng tôi hiểu, để khỏi mất thì giờ
cãi nhau chuyện kiểu không biết gì
về điện nhưng thích nói chuyện sửa
ống nước.
Những
người này họ cho rằng nội hàm
gốc của từ trí thức gồm hai phần
(điều kiện cần và đủ): Một là đó là
người “có học”, lao động trí óc, dẫu
có sáng tạo thì mục đích chủ yếu vẫn
chỉ là kiếm sống cho bản thân. Và
hai là đó là người phê phán – bằng
lập luận chặt chẽ, xây dựng và không
vụ lợi – những bất công, bất cập
trong xã hội với mục đích duy nhất
là để xã hội ngày càng tốt đẹp hơn.
Theo tôi điều này cũng không sai,
nhưng điều đó chỉ đúng khi người lao
động trí óc sống trong một xã hội mà
ba quyền lập pháp, hành pháp, tư
pháp phải được độc lập. Nói cho rõ
nghĩa là họ đang sống trong một xã
hội dân chủ, đa nguyên, nơi đó xã
hội chấp nhận và tôn trọng các ý
kiến khác biệt về tư tưởng.
Dẫn chứng chứng minh cho điều đó
là cả phương Đông và phương Tây,
cho tới năm 1898, tuy số người
“có học” đã khá đông đảo, nhưng
vẫn chưa có ai là trí thức –
bằng chứng là mọi cuốn từ điển
lớn (như Larousse 1878 hay Đại
từ điển Bách khoa 1902) vẫn chưa
có mục từ trí thức. Và ở Việt
nam cũng không là ngoại lệ, bởi
theo định nghĩa của Hán - Việt
từ điển giản yếu của Đào Duy Anh
ngày xưa hay Từ điển tiếng Viêt
- Viện Ngôn ngữ học, nhà xuất
bản Từ điển bách khoa 2010 thì
định nghĩa từ trí thức không nói
tới việc phản biện hay dấn thân
của người được coi là trí thức.
Và
chuyện tranh luận
Phản biện xã hội là chuyện cần
thiết, vì thông qua phản biện người
ta sẽ tìm ra một tiếng nói chung để
khẳng định tính đúng đắn chính xác
của một vấn đề. Nhưng phản biện cũng
đòi hỏi một nghệ thuật, sự khéo léo
và sự tôn trọng để đối phương (người
đối thoại) không cảm thấy bị xúc
phạm. Khi tranh luận hay phản biện
xin nhớ dùng cảm tính, hay dựa vào ý
kiến của người nọ, người kia để lấy
thành kiến thức của mình trong phản
biện, nhất là khi mình hiểu chưa hết
về những điều người khác nói. Còn
chuyện có kiến thức đầy đủ và hoàn
chỉnh thì là nó chuyện đương nhiên
cần phải có cho mỗi người khi tham
gia đối thoại hay phản biện một vấn
đề nào đó. Một điều cũng cần phải
nhắc đến đó là tranh luận thì phải
phù hợp với điều kiện cụ thể của
Việt nam, đừng cố tình gò ép trí
thức Việt nam phải dập khuôn theo
khuôn mẫu của trí thức phương tây,
đặc biệt là những quốc gia tự do dân
chủ, nơi mà xã hội công dân của họ
đã hình thành vững chắc và ngày một
hoàn thiện hơn.
Nói như vậy để mọi người nhớ môi
trường của xã hội Việt nam là một
thể chế độc tài toàn trị, trí thức
dám phản biện hay dấn thân theo lý
luận của mấy ông thì chỉ tìm thấy ở
trong nhà tù. Các vị như Lê Công
Định, Nguyễn Tiến Trung, Trần Huỳnh
Duy Thức, Cù Huy Hà Vũ, Nguyễn Văn
Đài, Lê Thị Công Nhân, Trần Quốc
Hiền, Phạm Minh Hoàng, v.v…, cũng
chỉ vì hiểu theo quan niệm thực tế
phương tây hay sách vở rồi cứ thế mà
áp dụng ở môi trường Việt nam và
nghĩ là mình đang làm đúng theo luật
pháp, hiến pháp quy định và cho
phép. Mà các vị đó quên ở Việt nam,
chính quyền họ thích bắt bỏ tù ai là
họ bắt, làm gì có luật pháp, nói
năng trái ý chính quyền là có quyền
ghép vào tội danh của điều 79 và 88
Bộ luật Hình sự.
Về phát biểu của GS. Ngô Bảo Châu
Có lẽ vì thế mà GS. Ngô Bảo Châu
trước Tết mấy ngày đã bị một cơn bão
trong cái cốc thủy tinh (như lời
Giáo sư) và sau đó cũng không ít các
triết gia quấy rầy vì cái tội phát
biểu không đúng theo quan điểm của
họ từng nghĩ, mà can cái tội nói
khái niệm trí thức y như từ điển
tiếng Việt từ xưa đến nay. Cá nhân
tôi cho rằng định nghĩa trí thức của
GS. Ngô Bảo Châu là đúng nghĩa và
phù hợp với hoàn cảnh Việt nam. Đồng
thời tôi đánh giá GS. Ngô Bảo Châu
là một người tuổi trẻ nhưng tài cao,
tài ở đây không nói tới chuyên ngành
Toán mà GS. đã từng mang lại niềm
vinh dự cho người Việt nam trong
việc đoạt giải thưởng đoạt giải toán
học Fields năm 2010, mà là cái tài
khuấy động dư luận xã hội, nhất là
tầng lớp những người có học. Cũng có
lẽ sự nổi tiếng của GS. Châu cộng
với một vài những ý kiến trong việc
bày tỏ quan điểm cá nhân của mình về
vấn đề chính trị xã hội ở Việt nam
ngắn gọn và rất thâm thúy trở thành
tâm điểm của sự chú ý của dư luận xã
hội. Và điều đó đã làm cho không ít
người kỳ vọng ở GS. Ngô Bảo Châu sẽ
đóng vai trò của một trí thức đối
lập - chống đảng.
Trước đây ngoài việc viết thư gửi
cho Quốc hội đề nghị dừng Dự án khai
thác bauxite, GS. Ngô Bảo Châu còn
có bài viết rất ngắn nhưng đình đám
trên blog Thích học toán của ông,
với tựa đề
'Về sự sợ hãi', nói về việc xử
án ông Cù Huy Hà Vũ. Trong bài viết
đó GS. Châu có mở đầu bằng "Tôi
vốn không đặc biệt hâm mộ ông Cù Huy
Hà Vũ. Những lý lẽ ông đưa ra tôi
cũng không thấy có tính thuyết phục
đặc biệt.", và kết thúc bằng
"Không thể lấy sự cẩu thả và sự sợ
hãi làm phương pháp bảo vệ chế độ."
. Chỉ có vậy mà đã có không ít các ý
kiến, bài viết kẻ khen, người chê,
cả đồng tình, cả phản đối, thậm chí
có những người đã nổi đóa. Nhìn
chung rất trái ngược, kết cục là GS.
Châu phải đóng cửa blog vì không
chịu nổi áp lực của dư luận.
Còn lần này, khi trả lời phỏng
vấn của báo Tuổi trẻ về vai trò phản
biện của giới trí thức GS. nói rằng
"...trí thức là người lao động
trí óc. Cũng như những người lao
động khác, anh ta cần được đánh giá
trước hết trên kết quả lao động của
mình. Theo quan niệm của tôi, giá
trị của trí thức là giá trị của sản
phẩm mà anh ta làm ra, không liên
quan gì đến vai trò phản biện xã
hội." và kèm theo là "
Mặt khác, cần trân trọng những người
trí thức, hoặc không trí thức, tham
gia công tác phản biện xã hội. Không
có phản biện, xã hội đã chết lâm
sàng." . Với phát biểu này của
GS. Ngô Bảo Châu đã dấy lên sự phẫn
nộ của một số bậc "thức giả", với
không ít những bài viết của nhiều
nhà văn, bloggers... có tên tuổi.
Nhưng lần này thì khác, GS. Châu đã
không còn biết sợ như lần trước,
điều đó thể hiện qua
bức thư gửi bọ Lập - nhà văn
Nguyễn Quang Lập khi GS. Ngô Bảo
Châu nhắc bọ Lập rằng "Bọ rút
kinh nghiêm thôi không chế tạo ra
những cơn bão trong cốc thủy tinh
nữa bọ nhé. Vui thì vui rồi, nhưng
đợi một tuần nữa nhìn lại mà xem, sẽ
thấy nó thảm lắm bọ ạ.”
Lời phê bình của nhà văn Nguyễn
Quang Lập (bọ Lập) chỉ được GS. Ngô
Bảo Châu coi là cơn bão trong cái
cốc thủy tinh thì nghĩ cũng đáng
buồn và đáng suy nghĩ, vì theo tôi
có lẽ bọ Lập đã lỡ lời, điều đó cũng
thể hiện qua
lá thư trả lời GS. Ngô Bảo Châu
của bọ Lập, đại ý thanh minh là
không phải như GS. Ngô Bảo Châu
nghĩ. Sở dĩ tôi chỉ nhắc tới bọ Lập
người tôi luôn nể trọng, chứ tôi
không muốn nhắc tới mấy ông, bà
thích ăn theo, nói leo khác kiểu như
có ông ở gần Giáo xứ Cồn Dầu còn leo
lẻo với bốn cái "giá như Ngô Bảo
Châu" thế nọ, thế kia, trong khi bản
thân ông ta còn chưa coi lại đôi dép
của mình có dơ hay không? Ngoài ra
tôi nghĩ còn có nhiều vị cũng cố
tình bám vào cái vụ scandal này để
lên tiếng với tham vọng là tự nâng
mình lên ngang tầm với GS. Ngô Bảo
Châu thì phải?
Có lẽ nguyên nhân chính của vụ
việc này cũng bởi sự mặc cảm của họ
đối với GS. Ngô Bảo Châu, vì ông đã
nhận cái căn hộ do chính phủ hay cái
biệt thự ở đảo Tuần châu do ông chúa
đảo tặng, kể cả chương trình Viện
Toán cao cấp cũng vậy với giá trị
tiền bạc không nhỏ. Điều mà họ nghĩ
rằng sẽ khiến GS. Ngô Bảo Châu sẽ há
miệng mắc quai, ăn xôi Chùa ngọng
miệng (!?). Cái này thì chỉ có GS.
Ngô Bảo Châu mới là người biết,
nhưng vào hoàn cảnh của GS. Ngô Bảo
Châu trước sự quan tâm quá mức của
phía chính quyền thiết nghĩ cũng rất
khó xử, vì không dễ mà từ chối nó về
mặt ý nghĩa tôn sùng của những món
quà này, dù biết rằng nó ít nhiều
cũng ràng buộc về tư tưởng. Nhưng
ngược lại trong tình thế đó GS. Ngô
Bảo Châu đã xử lý rất khéo léo, vẫn
khẳng định không ai độc quyền chân
lý qua câu trả lời "Tôi quan niệm
vai trò của trí thức là như vậy, anh
ta có vai trò gây sức ép lên người
lãnh đạo, nhưng cũng như lãnh đạo,
anh ta không độc quyền chân lý.",
rất rõ ràng và rành mạch, tuy vậy
nhiều người đánh giá cho rằng GS.
Ngô Bảo Châu đang đi hai hàng và làm
lợi cho nhà cầm quyền. Xin hỏi nếu
đặt trường hợp các vị vào vị thế của
GS. Ngô Bảo Châu các vị sẽ xử sự thế
nào?
Mà họ không nghĩ tới một điều GS.
Ngô Bảo Châu đã và đang là một nhà
khoa học tầm cỡ, chắc chắn ông sẽ
không bao giờ nghĩ mình sẽ làm vai
trò một chính trị gia như không ít
người kỳ vọng, ông không hề phản đối
phản biện xã hội mà còn coi trọng
khi cho rắng cần trân trọng những
người trí thức, hoặc không trí thức,
tham gia công tác phản biện xã hội.
Không có phản biện, xã hội đã chết
lâm sàng đó hay sao? Hơn nữa có thể
những người đó không phân biệt được
bản chất của trí thức Việt nam do
tác động của thể chế chính trị độc
đoán khiến nó đã không giống và bắt
kịp tầng lớp trí thức thế giới. Phải
chăng, thực chất sự giận dữ của một
bộ phận trí thức đối với phát biểu
của GS. Ngô Bảo Châu là thể hiện sự
bất lực của họ, khi mà khát vọng của
họ luôn ngoài tầm với, với mãi cũng
không tới để rồi dẫn tới việc trăm
dâu đổ đầu tằm (!?)
Lời kết
Bàn tay còn có ngón dài ngón
ngắn, trong giới trí thức cũng vậy
không phải ai cũng có suy nghĩ và
hành động giống nhau. Trong thành
phần trí thức cũng có năm bảy loại
khác nhau, như trí thức chân chính,
trí ngủ (trùm chăn) cũng có cả loại
lưu manh giả danh trí thức... Chả có
chuẩn mực hay định nghĩa nào bắt
buộc người lao động trí óc (trí
thức) ở Việt nam phải phản biện xã
hội hay dấn thân mới được coi là trí
thức cả. Đó chỉ là suy nghĩ của cá
nhân một số người, hình như họ quên
rằng trí thức là một tầng lớp, chứ
không phải là một giai cấp như nông
dân, công nhân. Trí thức trước hết
là một con người bình thường, có
học, có hiểu biết, có sáng tạo phát
minh, đem truyền hiểu biết ấy cho
mọi người. Còn chuyện phản biện xã
hội hay việc dấn thân là một phẩm
chất nói chung của những người có
hiểu biết, có trách nhiệm với xã
hội, của mọi tầng lớp, mọi giai cấp
chứ không nhất thiết là độc quyền
riêng của người trí thức.Tựu chung
những cái cao đẹp đó (phản biện, dấn
thân) nó nằm ở con người tốt, chân
chính và có trách nhiệm với xã hội
mình đang sống mà thôi.
Tình trạng một bộ phận không nhỏ
trí thức ở Việt nam hiện nay tránh
né hay dè dặt trong vấn đề phản biện
xã hội cũng là điều dễ hiểu, không
phải vì những trí thức này không
nhận ra lẽ phải hay sự bất cập của
thể chế chính trị hiện tại ở Việt
nam. Nhưng họ không dám phản biện
hay dấn thân cũng vì họ không đủ bản
lĩnh và sự dũng cảm để nói lên tiếng
nói phản biện hoặc bằng hành động.
Bởi thời thế, thế thời phải thế. Khi
còn sống trong một chế độ độc tài hà
khắc như ở Việt nam, phản biện hay
dấn thân là trọng tội, vì nó bị coi
là mối đe dọa an ninh quốc gia, thì
đa số những trí thức XHCN chỉ dám
lên tiếng phản biện sau khi về hưu,
khi bản thân họ không còn phải lấn
bấn với cuộc sống đời thường, không
còn chịu sự lãnh đạo của đảng nữa.
Khi đó họ không còn gì để mất, sự
dũng cảm đã át được nỗi sợ hãi còn
có thể nghĩ tới hay lên tiếng. Nhưng
số đó cũng không nhiều, bởi còn một
số đông trí thức vẫn còn "trùm chăn"
loại mà thời nào chẳng có và chiếm
đa số, theo chủ nghĩa mackeno, vì số
này dẫu họ không còn lo cho bản thân
mình nhưng lại lo cho tương lai con,
cháu họ sẽ bị chính quyền rầy rà,
nhũng nhiễu.
Yêu cầu phản biện xuất phát từ sự
không hoàn thiện của tư duy, vì
không ai, thậm chí một tập thể, nghĩ
một lần là hoàn chỉnh, là đúng đắn
chính xác và trở thành chân lý ngay,
cho nên cần qua tranh luận, phản
biện để hoàn chỉnh nhằm thúc đầy sự
phát triển theo xu hướng tiến lên
của xã hội. Mà trong đó lực lượng
trí thức sẽ đóng vai trò tiền phong,
vì trong đời sống xã hội, người dân
thường kỳ vọng vào giới trí thức và
hơn nữa giới trí thức là những người
được đào tạo, có trình độ hiểu biết,
cần xác định trách nhiệm xã hội của
mình. Nhưng trong hoàn cảnh xã hội
Việt nam còn chưa cởi mở và thông
thoáng về mặt tư tưởng nên trí thức
không nhất thiết bắt buộc phải là
người đưa ra phản biện xã hội.
Mà mỗi trí thức hãy tự chọn cho
mình một con đường để thể hiện vai
trò của một trí thức chân chính và
có trách nhiệm với xã hội, tùy theo
khả năng của mình có thể một cách
bền bỉ.
Hà nội, ngày 03 tháng 02 năm 2012
--------------
Ghi chú:
(1) Theo định nghĩa của Từ điển
tiếng Viêt - Viện Ngôn ngữ học, nhà
xuất bản Từ điển bách khoa 2010 và
Hán - Việt từ điển giản yếu của Đào
Duy Anh, Nhà xuất bản Văn hóa năm
2009
| |