Năm 1986, ông Nguyễn Khắc Ngữ cho tái bản ở
Montréal cuốn Sử Ký Đại Nam Việt Quốc Triều, đã xuất bản năm
1974 ở Saigon. Trong Lời nói đầu ông cho biết đã in lại một bản
in lần thứ năm (năm 1909), của nhà Dòng Tân-định. Vì nhận thấy cuốn
này có một số sử liệu hơi lạ so với các cuốn sử khác, ông phổ biến để
độc giả dùng làm tài liệu tham khảo.
Tôi tìm được một cuốn khác, cũng in tại nhà in
Tân-định, nhưng vào năm 1879, tức là in trước cuốn của ông Nguyễn Khắc
Ngữ tìm thấy 30 năm, song không rõ đấy là in lần thứ mấy và nhan đề
cũng hơi khác : ĐẠI NAM VIỆT QUẤC TRIỀU SỬ KÝ. Không có tên tác
giả (1). So với bản 1909 thì bản in năm 1879 cũng tương tự nhưng đặc
biệt có Phần Phụ Thêm viết bằng văn vần. Chữ dùng cũng cổ hơn :
"Dưới tua khá giữ dám tình dế duôi,
Khắp chưng các phủ trong ngoài...
(...) Nguyện cầu cùng Đ.T. Cha,
Xuống ơn phù hộ ca-sa giúp rầy" vv.
I - Sơ lược cuốn "Đại Nam Việt Quấc Triều Sử
Ký" (1879)
Phần Tiểu dẫn chép từ thời nước
ta còn là Giao-chỉ quận cho tới khi vua Gia-Long thống nhất.
Sách gồm Phần Chính và Phần Phụ
Thêm.
A - Phần chính
(tr. 1 - 174) là sử,
viết bằng văn xuôi, tương tự như sách của ông Nguyễn Khắc Ngữ tìm
thấy, phần này lại chia làm hai :
1 - Phần thứ nhứt : "Doãn tích
từ Hiếu Vũ Vương (1737-65) cho đến khi Đức Thầy Vêrô (Bá-đa-lộc) về mà
xin vua nước Lang-sa giúp nhà Nguyễn phục quấc (1738-1786)".
2 - Phần thứ hai : "Doãn tích từ
Đức Thầy Vêrô sang qua nước Lang-sa cho đến khi vua Gia-Long đặng trị
lấy cả và nước An-nam (1786-1802)".
Đặc biệt có những chi tiết không thấy trong
các cuốn sử khác, thí dụ : Vua Gia-Long "mê sắc dục nên ghét đạo, đôi
khi nói nặng đều chê bai sự đạo và thêm lời hoa tình nữa. Song chẳng
mấy khi dám nói trước mặt Đức Thầy (Bá-đa-lộc) vì người chẳng nể vua
mà cãi ngay nên vua nói sau lưng có ý cho kẻ nghe học lại cùng người".
Sách cũng chép nhiều điều sai lầm, chẳng hạn
nói vua Chiêu-Thống "chết ở Đại Minh khi đã già" (thực ra Chiêu-Thống
chết năm 28 tuổi) hoặc vua Quang-Trung "chết khi mới 45 tuổi" (sự thực
Quang-Trung chết năm 39 tuổi) vv.
B - Phần
phụ thêm
(không có trong bản
in năm 1909) bằng văn vần, chia ra 4 phụ đề :
1 - "Đông Cung nhựt trình" (tr.
175-188) kể chuyện Hoàng tử Cảnh sang Pháp cầu viện.
2 - "Tự thánh thục đàng" (tr.
188-225) kể "Thuở Tây Sơn bắt đạo mà nhớ đến nhà trường xưa", gồm ba
phần :
a - "Tự thánh thục đàng vãn" (tr.
188-204) than cảnh chia ly vì chiến tranh.
b - "Vãn tử đạo"
(tr. 205-215) : "Danh hội gọi là bố Gioang
chết tại ngục mà xưng đạo Chúa".
c - "Hối tình thuật đạo, vãn"
(tr. 216-225). Hối hận vì :
"Trước bỏ cha gẫm đà theo vạy,
Nay dốc nguyền trở lại đàng ngay."
kế là một loạt thơ ca tụng Chơn đạo, Đức tin,
Thiên đàng, Cứu Thế vv.
3 - "Hàm oan chi từ" (tr.
226-246) có bốn phần :
a - Trách vua :
"Trách vì quân thượng bất nhơn
(...) e kẻ có đạo làm hư nước nhà.
Sao không xét việc đã qua
Giúp nên cơ nghiệp, phục hồi cựu đô."
b - "Bây giờ mới bàn đến đạo nhu" (đạo
Nho) : Khổng Tử tuy tài giỏi nhưng không thể so sánh với Chúa được.
c - "Phải nói đạo Phật mị tà chi không" - Tác giả bài xong đạo Nho rồi bác đến đạo Phật : chê Phật bất hiếu,
bỏ cha mẹ đi tu ; chê đạo Phật "mị tà, dối trá người ta" và kể chuyện
Hán Minh Đế sai các quan đi Tây vực cầu đạo Thiên Chúa, nhưng các quan
chỉ đi đến nước Thiên-trúc nên rước nhầm đạo Phật khiến cho cả nước
Trung Hoa đi theo tà đạo (2).
d - "Rầy nói Phật bà tên gọi Quan Âm" -
Đoạn này chê cả Phật Quan Âm lẫn Phật tử. Kể chuyện Trang Vương có ba
con gái là Diệu Âm, Diệu Cung và Diệu Thiện đều "say mê các sãi,
trốn đi ở chùa...". Vì chọn lầm đạo, cả bốn cha con đều
chết thảm.
4 - "Quảng Nam Đình"
(tr. 247-256) gồm hai phần :
a - "Án sát sứ quan" yết thị : khuyên
dân chớ mê "tả đạo" (đạo Thiên Chúa), viện lẽ :
"Biết đâu Ðịa ngục, Thiên đàng là đâu ?
(...) Có Thiên đàng cũng ít phần tới
ta.
Ở đời ta giữ đạo người là xong".
Chê đạo Thiên Chúa khó tin :
"Một rằng Thiên Chúa ba ngôi,
Trời sao mà lại có Trời chia ba ?
Hai là sự tích Đức Bà,
Đồng trinh mà đẻ ấy là có mô ?"
Nhận thấy các tín đồ đạo Thiên Chúa ở Tây sang
hành sự không giống những lời đạo dậy người :
"Một rằng thấy của chớ tham,
Cớ sao núi biển nước Nam,
Mắt vừa xem thấy, miệng thèm, lòng quên
?
Không mua mà cũng không xin,
Liệu toan sự đoạt, không nhìn mặt ai ?
Chẳng qua cậy thế, cậy tài..."
b - "Chúng nhơn ca" - Đoạn này phản bác
những lý lẽ do quan án đưa ra : không thể xét đạo qua một số phần tử
có những hành động sai lầm mà oan cho đạo :
"Mặc ai tham lợi, tham tài,
Đạo ngay chẳng giữ, Chúa Trời chẳng
tha.
Mặc ai dấy động can qua,
Việc người người biết, việc ta ta
tường.
(...) Phá lúa chín thật bầy trâu,
Ngựa thì mang án gẫm âu ức tình..."
II - "Nhựt Trình Đông Cung Ký Vãng Tây Bang,
Tái Hồi Bổn Quấc"
Tuy gọi là "nhựt trình" nhưng chỉ thuật sơ
lược chứ không ghi chép tuần tự theo ngày tháng những sự việc xẩy ra
trong chuyến đi Tây của Hoàng tử Cảnh. Người đọc có cảm tưởng tác giả
chưa hề bước chân sang Pháp nên mô tả phong cảnh nước "Lang-sa" theo
kiểu mẫu Á đông :
"Đại thành rực rỡ nghiêm trang,
Cửa son chói lói, lầu vàng oai nghi."
Khi Bá-đa-lộc vào triều kiến vua Louis XVI,
tác giả cũng cho Đức Cha theo nghi lễ của thần tử nước Nam đối với vua
chúa nước Nam :
"Bước tới đơn trì, lạy tạ phân thưa"
Hoàng tử Cảnh lúc ra đi lên 4, lúc về lên 9,
thế mà tác giả đặt vào miệng Hoàng tử Cảnh những lời lẽ quá già dặn :
"Đem tôi về đất nước Ta,
Lạ lùng phong thổ, cậy Thầy dưỡng nuôi.
Thở than kể hết mọi lời,
Mới nên (3) bốn tuổi nỗi này gian nan."
Vì "Đông Cung Nhựt Trình..." không ghi
chép các chi tiết chuyến đi Tây của Hoàng tử Cảnh, tôi thử sơ lược
cuộc hành trình này theo thứ tự thời gian :
1784 (tháng 11 năm Giáp Thìn) : khởi hành cùng
với Bá-đa-lộc, Phạm văn Nhân, Nguyễn văn Liêm (4).
1785 (tháng 2 Xuân Ất Tỵ) : đến Tiểu Tây
(Pondichéry), thuộc địa của Pháp ở Ấn độ, phải tạm dừng chờ ở đây vì
Đại Tây (Pháp) có biến.
1786 (tháng 6 Bính Ngọ) : Trấn mục Tiểu Tây
đem chiến thuyền Aréthuse đưa sang Ðại Tây.
1787 (tháng 2 Đinh Mùi) : đến Paris. Pháp dùng
vương lễ đối đãi. Hoàng tử Cảnh không thạo tiếng Pháp, được xếp cho
cùng với Bá-đa-lộc ở Hội Truyền giáo nước ngoài.
|
Hoàng tử Cảnh
|
5/5/1787 : vào triều kiến ở Versailles. Hoàng
tử Cảnh khôi ngô, rất được chú ý. Giám mục thuê Léonard (người hầu
chải đầu cho Hoàng Hậu Marie Antoinette) sửa tóc cho Hoàng tử, bỏ khăn
nhiễu thay bằng khăn lĩnh (satin) đỏ thắt múi (noeud), do Léonard vẽ
kiểu. Lại may cho Hoàng tử một bộ y phục kiểu Pháp pha Á đông, bỏ áo
dài, quần lụa, và thuê họa sĩ Maupérin vẽ chân dung Hoàng tử Cảnh mặc
áo đỏ, đi hia đỏ, tay phải đặt lên một cái mũ, đầu quấn khăn Léonard.
Bức tranh này được trưng bầy ở Académie Royale de Peinture et
Sculpture (Hàn lâm viện Hội họa và Điêu khắc) năm 1791, sau do
Hội Truyền giáo nước ngoài ở Paris giữ. Dân Pháp nồng nhiệt đón
chào, nhiều người làm thơ về Bá-đa-lộc và Hoàng tử Cảnh... Xin trích
mấy câu trong bài thơ được đọc giữa bữa tiệc ở Versailles, đăng trên
một tờ báo ở Paris :
(...) Ta hãy bắt đầu bằng hài đồng nổi
tiếng
Mà số phận đáng cho ta lưu ý :
Sinh ra để đội mũ miện
Nay lại ngồi chung với chúng ta.
Hoàng tử bé bỏng ơi, hãy vui lên
Một ngày kia Hoàng tử sẽ lên ngôi,
Bá-đa-lộc rất thương yêu Hoàng tử (5).
28/11/1787 : Bá-đa-lộc và Bá tước de
Montmorin, ngoại trưởng Pháp, ký Hiệp ước Versailles : Đổi lấy
viện trợ quân sự của Pháp để chống quân Tây Sơn, Nguyễn Ánh nhường cho
Pháp Tourane, Poulo Condor và cho Pháp giữ độc quyền thương mại. Lúc
đầu Montmorin ngại không muốn giúp nhưng Bá-đa-lộc thuyết phục rằng
nước Nam giầu, nếu Pháp không chiếm đoạt sẽ có các nước khác như Anh,
Bồ-đào-nha nhẩy vào tranh.
1787, tháng 12 : lên đường về nước.
1788, tháng 5 : đến Pondichéry, nhưng Bá tước
de Conway, có lẽ vì ghen với địa vị của Bá-đa-lộc, không chịu hợp tác
và giúp đỡ theo thư dặn của Bá tước de Montmorin. Bá-đa-lộc sẵn có
tiền của vua Louis XVI ban cho liền xuất ra chiêu mộ binh sĩ và trang
bị chiến thuyền Méduse đưa về nước Nam.
15/6/1789 (Kỷ Dậu) : khởi hành về nước, trên
tầu Méduse.
24/6/1789 : về tới Nam kỳ.
III Đông Cung Cảnh
Cho tới nay, phần đông chúng ta chỉ biết Hoàng
tử Cảnh sang Pháp rồi về nước, chết vì bệnh đậu mùa, nhưng không mấy
người rõ chết năm bao nhiêu tuổi, đã làm nên sự nghiệp gì, Hoàng tử là
con người như thế nào vv. ? Đến đầu thế kỷ này mới lại thấy nhắc đến
đích tự tôn của Hoàng tử là Kỳ Ngoại Hầu Cường Để do Phan Bội Châu tôn
làm Minh chủViệt-Nam Quang Phục Hội.
Sau đây xin sơ lược về tiểu sử và hậu duệ
Hoàng tử Cảnh.
A - Sự nghiệp
Hoàng tử Cảnh sinh năm Canh Tý (1780) ở
Gia-định. Mẹ là Thừa-Thiên Cao Hoàng Hậu, con quan Chưởng Doanh Tống
Phúc Khuông, sinh được hai con trai, con trưởng là Chiêu mất sớm, con
thứ là Cảnh. Năm lên 4 tuổi, Hoàng tử vâng lệnh cha, theo Bá-đa-lộc
sang Pháp cầu viện, đến năm lên 9 (1789) thì về nước.
Tháng 3 năm Giáp Dần (1794), 14 tuổi, Hoàng tử
được lập làm Đông Cung Thái Tử, phong chức Nguyên Súy Quận
Công, được ban Đông Cung Chi Ấn, dựng phủ Nguyên Súy, đặt văn võ đại
thần. Việc nhỏ do các đại thần phân xử, việc lớn bẩm Súy phủ quyết
định. Mùa hạ năm ấy, Vua (Nguyễn Ánh) đi đánh Qui-nhơn, sai Ðông Cung
trấn giữ Gia-định ; mùa đông, trấn giữ Diên-khánh.
Năm 1794, Tây Sơn Nguyễn Quang Toản sai Trần
Quang Diệu và Nguyễn văn Hưng đem quân thủy bộ cùng vây đánh Qui-nhơn,
Diên-khánh. Vua thấy Đông Cung khó nhọc nên đến tháng 2 năm 1795 cho
về trấn giữ Gia-định. Mùa đông, Tây Sơn lại vây Diên-khánh, Đông Cung
ở Gia-định một mặt lo việc trị an, một mặt vận tải quân nhu, phòng
ngự.
Tháng 5 năm Ðinh Tỵ (1797), vì quân Tây Sơn ở
Qui-nhơn quá đông, không đánh được, Vua đem chiến thuyền ra cửa bể
Ðà-nẵng, Quảng-nam, sai Đông Cung đem tướng sĩ dinh Tả quân vào cửa
biển Đại chiêm, đánh lấy Chiêm dinh, chia đặt đồn sở. Tháng 6, đi đánh
giặc ở La-qua thắng trận, được thưởng 1000 quan.
Tháng 10 năm Mậu Ngọ (1798), Vua lại sai Ðông
Cung tổng quản tướng sĩ dinh Tả quân và Vệ ban trực tuyển phong Tiền
quân Thần sách, đến trấn giữ Diên-khánh. Cho Bá-đa-lộc cùng Phó tướng
Tống Viết Phước đi theo giúp đỡ.
Tháng 4 năm Kỷ Vị (1799), sai Ðông Cung hộ giá
đi đánh Thị-nại, chống Trần Quang Diệu, Võ văn Dũng. Lại theo Vua đi
đánh Qui-nhơn (lấy được Qui-nhơn, đổi tên ra Bình-định).
Tháng 10 năm Canh Thân (1800), Đông Cung thấy
các dinh Gia-định đều điều đi đánh Tây Sơn, xin lập thêm chi binh,
chiêu mộ những quân trốn và những dân ngoại tịch bổ vào để canh giữ.
Ngày 20/3/1801 (Tân Dậu), sau khi lấy được
Thị-nại, chính vị Đông Cung được 8 năm thì mắc bệnh đậu mùa, mất năm
22 tuổi. Vua sai Nguyễn văn Nhân, Nguyễn Tử Châu hiệp cùng Lễ bộ lo
việc an táng ở Bình-định. Sách cho Gia-định đình mọi việc cúng tế cho
đến ngày an táng, đình việc giá thú 60 ngày ; các tỉnh Bình-dương,
Bình-thuận đình cúng tế 13 ngày, đình giá thú 30 ngày.
Năm Gia-Long thứ 3, đem thờ ở Tả vu nhà Thái
miếu. Năm Gia-Long thứ 4, truy đặt tên thụy là Anh Duệ Hoàng Thái Tử,
lập nhà thờ Đại mộ ở xã Vĩ-dạ. Năm Gia-Long thứ 8 (1809) đưa về táng ở
Dương-xuân (6).
B - Con người
Sử chép rằng Đông Cung thiên tư sáng suốt,
hiếu học và ưa lời nói thẳng.
a - Giáo dục :
Vua rất chăm sóc đến việc giáo dục Ðông
Cung. Ngoài Sư phó Bá-đa-lộc, ngay sau khi Hoàng tử chính vị Đông
Cung, vua đã cho dựng nhà Thái học, đặt Ngô Tòng Chu vào chức Phụ đạo,
lại có 2 Thị Giảng, 8 Hàn lâm viện Thị Học, trong số này có Trịnh Hoài
Đức và Lê Quang Định (7), cùng 6 Quốc tử giám Thị Học, ngày hai buổi
giảng bàn kinh sử. Đông Cung nói gì, làm gì, Thị Học phải ghi chép,
mỗi tháng một lần dâng lên vua xem.
Tháng 10 năm Ất Mão (1795), sai Phó tướng Tả
quân Phạm văn Nhân làm Phụ đạo. Tháng 4 năm Mậu Ngọ (1798), sai Ngô
Tòng Chu cùng Lễ bộ kiêm Đốc học Nguyễn Thái Nguyên Phụ đạo Đông Cung
(8). Tháng 4 năm Canh Thân (1800), lấy hàng thần là Nguyễn Gia Cát,
Tiến sĩ nhà Lê, làm Đốc học hầu Đông Cung.
Hoàng tử Cảnh theo Bá-đa-lộc sang Pháp từ nhỏ,
ăn ở chung sống với Bá-đa-lộc, được dạy dỗ theo đạo Thiên Chúa nên tỏ
ra rất quyến luyến "Đức Thầy" và rất mộ đạo. Khi vua, một phần vì nghe
các quan can gián, quyết định cho Hoàng tử ra ở riêng thì tuy Đông
Cung chẳng ở cùng nhà với Đức Thầy song vẫn kín đáo đến thăm, lại chọn
những ngày quân hầu là người có đạo để dễ xem lễ. Hoàng tử thường tỏ
ra phiền muộn vì chưa được chịu phép rửa tội, xin Đức Thầy dậy phép
rửa tội, phòng khi bệnh nặng mà bên mình không ai có đạo thì chỉ cách
để người ta rửa tội cho mình. Thực Lục còn chép rằng khi ở Pháp
về Hoàng tử không chịu bái yết Tôn Miếu, nhờ Cao Hoàng Hậu khéo dậy,
sau mới đổi.
Đại Nam Việt Quấc triều Sử ký cho biết
sau khi Đức Thầy qua đời thì "tính nết ông Đông Cung khác lắm. Vì ông
ấy buông mình theo tính xác thịt, đắm mê tửu sắc, chẳng còn tưởng nhớ
gì đến sự đạo nữa. Song khi thấy mình đau nặng gần chết thì mới nhớ
đến Ðức Chúa Trời, cùng ra sức giục lòng ăn năn tội, và xin quan nhỏ
kia có đạo làm phép rửa tội cho mình kín đáo không ai biết".
b - Đức độ :
Trong hành động, Đông Cung
tỏ ra là người rất tôn trọng đạo đức, đôi khi hơi câu chấp. Ngô Tòng
Chu giảng một thiên Nhạc ký, Đông Cung bình rằng người đời xưa
làm nhạc để cảm động đến Trời Đất, quỷ thần. Nay cúng tế ở Miếu, theo
tục dùng bọn nữ nhạc, chèo hát, rất là vô vị.
Lính bỏ trốn, quan địa phương bắt vợ con lính
giam ở quân xá, Ðông Cung xin cho giam riêng để trai gái được phân
biệt, bảo toàn danh dự cho người nữ.
Năm Ðinh Tý (1797/8) theo vua đi đánh
Qui-nhơn, Quảng-nam, khi về xin cho làm sách Hiền Trung Chư Thần
Liệt Truyện để khuyến khích lòng người.
c - Tình cảm :
Đông Cung là con người nhân từ. Năm 1800,
Hà-tiên đói, viên quản thủ Kiên-giang không cho Cai cơ Mặc Tử Khiêm
đong thóc, Đông Cung lúc ấy đang trấn Gia-định nói :" Tuy có lệnh cấm
buôn thóc đưa ra ngoài biển nhưng Hà-tiên cũng là con đỏ của triều
đình, ta không nỡ cấm". Bèn ra lệnh cho phép bán 10 xe thóc.
Nhân từ có thể đi đến nhu nhược : Khi Tống
Viết Phước cùng Bá-đa-lộc giúp Đông Cung trấn giữ Diên-khánh, Phước
hay lấn lướt Bá-đa-lộc, Đông Cung để yên. Vua dụ :"Phàm nhân hậu phải
có cương quyết mới được việc. Ngươi làm Nguyên Soái trấn giữ
Diên-khánh thế mà Phước trước đã tự tiện làm oai, sau lại vô lễ với Sư
phó ngươi mà ngươi một niềm nín nhịn há chẳng là quá nhân hậu ư ? Từ
nay về sau, kể từ Phó tướng trở xuống, kẻ nào không vâng lệnh thì đem
chém để nghiêm tướng lệnh".
Đông Cung rất có cảm tình với người Tây dương.
Trong một lá thư đề ngày 11/4/1801 gửi cho Letondal, L. Barisy viết
rằng Đông Cung là người đã ra mặt che chở cho tất cả những người Âu,
đã bảo vệ cho đạo Thiên Chúa... đích thực là một người bạn thành thật
(9).
Xem cách cư xử thì thấy Đông Cung cũng biết
phải trái, chỉ vì còn trẻ nên đôi khi hơi câu nệ, và vì thiếu kinh
nghiệm nên đặt hết lòng tin vào các Sư phó, Phụ đạo, nếu những người
này sai lầm, có thành kiến, thì Đông Cung cũng sai lầm theo :
Tỉnh Gia-định theo đạo Phật, nhiều kẻ trốn sai
dịch vào chùa ở. Có nhà sư tên Cao phạm tội, vua muốn giết và truyền
lệnh phàm các sư tăng dưới 50 tuổi đều phải chịu sai dịch như người
thường. Các quan có ý ngăn cản, vua còn do dự thì Ngô Tòng Chu, vì
trọng đạo Nho, nói với Đông Cung rằng vua bài trừ đạo Phật như thế là
việc rất hay, bầy tôi đã không biết tán thành lại còn can ngăn là rườm
lời, cái hại về đạo Phật, đạo Lão còn quá hơn đạo họ Dương, họ Mặc
(10). Đông Cung nghe theo, dâng sớ chỉ trích cái bậy của các nhà sư,
vua mới quyết định. Giữa ảnh hưởng của Sư phó Bá-đa-lộc, trọng đạo
Thiên Chúa, và Phụ đạo Ngô Tòng Chu, trọng đạo Nho, dĩ nhiên Đông Cung
chưa đủ già dặn để tìm hiểu mà chỉ xét đạo Phật qua những phần tử
"trốn sai dịch" (11).
C - Hậu Duệ
Đông Cung kết duyên với Tống thị Quyên, sinh
được hai con trai là Mỹ Đường (còn tên là Đán) và Mỹ Thùy (còn tên là
Cảnh, nhưng nghĩa khác). Năm Gia-Long thứ 16 (1818), phong cho Mỹ
Đường là Ứng Hòa Công, Mỹ Thùy là Thái Bình Công.
Sau khi Đông Cung mất, có người tố cáo Mỹ
Đường thông gian với mẹ đẻ là Tống thị Quyên. Lê văn Duyệt tâu kín.
Vua (Minh-Mệnh) sai bắt thị Quyên giao cho Duyệt dìm chết và cấm Mỹ
Đường không được chầu hầu. Năm 1824 Mỹ Ðường dâng sớ nói có bệnh, xin
nộp trả sách và ấn, về ở nhà riêng, làm thứ dân. Vua y. Hệ Mỹ Đường
thì ghi phụ vào sau Tôn Thất Phả (12).
Thực Lục chép : Năm 1826, vua được tin
Thái Bình Công Mỹ Thùy mắc chứng hoắc loạn cấp tính, sai đại thần đem
ngự y tới thăm, đến nơi thì Công đã chết. Con gái của Công mới sinh,
sai Trưởng Công Chúa nuôi. Liệt Truyện viết hơi khác : Mỹ Thùy
bị quân lính ở Dực Chấn kiện, sắp giao xuống cho đình thần nghị tội
thì bị bệnh chết, không có con (13).
Năm 1826, Lệ Chung, con trai Mỹ Ðường, tuổi
mới lên 6, lẽ ra chưa đáng phong, nhưng Mỹ Đường phải tội, Mỹ Thùy đã
mất nên đặc cách cho tập phong tước Ứng Hòa Hầu, ban cho sách ấn,
khiến giữ việc thờ Anh Duệ Hoàng Thái Tử, miễn việc chầu hầu, lương
hàng năm 600 quan tiền, 500 phương gạo và cấp cho một đội Dực tráng để
sai khiến. Sai bộ Lại chọn một người có học hạnh cho hàm thất phẩm để
sung làm Giáo tập kiêm hộ lý ấn triện (14).
Năm 1827, bộ Lễ tâu : "Ứng Hòa là tước hiệu
của Mỹ Đường trước kia, từ lúc Mỹ Đường có tội, việc thờ cúng Anh Duệ
do Thái Bình Công, nay Công đã mất lại không con trai, Lệ Chung chủ
việc tế tự Anh Duệ nên làm người thừa kế Thái Bình Công. Nếu cứ gọi là
Ứng Hòa Hầu thì như người có tội vẫn được truyền tước mà Thái Bình
Công lại mất danh hiệu, xin đổi phong là Thái Bình Hầu." Vua y (15).
Năm Minh-Mệnh 14, Chánh, Phó Tổng tài sở
Ngọc Diệp là bọn Phan Huy Thực, Tôn Thất Bằng tâu tội của Mỹ Đường
mình làm mình chịu, nhưng con là Lệ Chung, tức cháu của Anh Duệ Hoàng
Thái Tử, thì xin được liệt vào Tôn Phả, xin bỏ biên phụ đi.
Châu phê là phải.
Năm Minh-Mệnh 17, Phủ Tôn Nhân hội với bộ Lễ,
tâu cho Lệ Chung được miễn nghị để giữ việc thờ tự, nhưng các con của
Lệ Chung đều giáng làm thứ dân, xóa tên ở sổ họ Tôn Thất đi. Vua y.
Năm Minh-Mệnh 20, vua dụ : "Lệ Chung không
phải con của Thái Bình, há để tập phong hiệu Thái Bình như cũ ? Nên
đổi phong là Cảm Hóa Hầu, nhưng vẫn phải giữ việc thờ tế Thái Bình
Công (16)."
Đến năm 1848, Tự-Đức nguyên niên, Đông các Đại
Học Sĩ Vũ Xuân Cẩn tâu xin gia phong cho Cảm Hóa Hầu. Vua cho bộ Lễ
ghi lại, đợi hết tang sẽ lượng cho tấn phong.
Năm sau, bọn Tạ Quang Cự 30 người lại xin. Vua
chuẩn cho con cháu Mỹ Ðường lại được liệt vào Tôn Phả. Lệ Chung
làm Cảm Hóa Quận Công.
Tuy nhiên, trong Nguyễn Phúc Tộc Thế Phả
không thấy có tên của Mỹ Đường, Lệ Chung, Ứng Hòa Hầu hay Cảm Hóa
Quận Công ; Mỹ Thùy tuy có tên nhưng không có tiểu sử.
Đầu
thế kỷ 20 mới lại thấy nhắc đến hậu duệ Hoàng tử Cảnh : Kỳ Ngoại Hầu
Cường Để, cháu đời thứ 6 của Gia-Long. Khi Phan Đình Phùng cầm cự quân
Pháp ở Hà-tĩnh đã phái người đến Kinh mời Hàm Hóa Hương Công ra làm
thủ lĩnh nhưng Công nghĩ mình già yếu, cho con là Cường Để, mới 13
tuổi, đi thay.
Khoảng 1903, Phan Bội Châu thấy dư đảng Cần
vương và nhiều nhân sĩ miền Nam còn nặng lòng với nhà Nguyễn nên muốn
tạm thời dựa vào nền quân chủ để chống Pháp giành độc lập, đã tìm đích
tự tôn của Đông Cung là Kỳ Ngoại Hầu Cường Để, tôn làm Minh chủ
Việt-Nam
Quang Phục Hội, và giúp Cường Để xuất du, sang Nhật hoạt động
(1906).
Nhưng đến Nhật (1906) thì được biết, theo lệ
bang giao, nếu không được sự ưng thuận của chính phủ Pháp, Nhật không
được đón tiếp người trong Hoàng tộc, vì vậy Cường Để phải trà trộn vào
đám du học sinh, ghi tên vào trường Chấn Võ Lục Quân ở Đông kinh
(1907), bị bệnh nên bỏ học, sau đó lại ghi tên vào Đại học Waseda. Năm
1908 Pháp chẹn đường gửi tiền sang cho du học sinh, hàng trăm người
không tiền phải bỏ học. Năm 1909 Cường Ðể bị trục xuất ra khỏi Nhật,
nhân thấy ở Nhật không còn sinh viên, không hoạt động được bèn sang
Xiêm tìm căn cứ khác, song không biết tiếng Xiêm nên năm 1909 lại trở
về học ở Waseda.
Khi Pháp yêu cầu Nhật giải tán du học sinh
Việt, Cường Để bỏ Nhật sang Hương cảng, rồi đi Thượng-hải (1910). Năm
1912 cải tổ Việt-Nam Quang Phục Hội.
Tháng 2, 1913 lẻn về nước quyên tiền để thực
hành kế hoạch lập cơ sở mới ở Trung quốc và đi Âu Mỹ khảo sát tình
hình, thu được hai vạn đồng. Ðến tháng 5, đi Âu châu (YÙ, Ðức, Pháp,
Anh).
Tháng 4, 1914, nghe nói Viên Thế Khải có ý
muốn giúp đỡ bèn bỏ Anh về Trung quốc, song đến nơi mới hay Trung quốc
chưa thể giúp, đợi mấy năm nữa hùng cường sẽ tính sau.
Từ sau Cách mạng Tân Hợi ở Trung quốc (1911),
Phan Bội Châu chịu ảnh hưởng chế độ dân chủ, năm 1914 lập hội mới
Việt-Nam
Quốc Dân Đảng ở Quảng-châu, Cường Để làm Hội chủ. Thời gian
Phan Bội Châu bị giam lỏng ở Huế, Cường Để ở Đông-kinh, cũng chịu ảnh
hưởng dân chủ chế độ, gửi thư về nước, ký là "Vi nhân tặc hậu Cường
Để" (17).
Năm Ất Mão (1915), bỏ Bắc-kinh trở lại Nhật,
gửi một bức thư về cho vua bầy tỏ lẽ thịnh suy và những biện pháp cứu
quốc như nuôi dân khí, sửa quan chế, mở mang tài lợi vv... Ký tên
:"Vong thần Cường Để".
Năm 1939 cải tên Việt-Nam Quang Phục Hội
thành Việt-Nam Phục Quốc Đồng Minh Hội, Cường Để làm Ủy
viên trưởng.
Nhật đảo chính, một số Cao-đài và nhân sĩ ở
Saigon tổ chức đón Cường Để về nhưng ông không về, tin tưởng Nhật thật
lòng thực hành chủ nghĩa Đại Á Tế Á, sẽ giải phóng cho dân tộc Á châu
thoát khỏi vòng áp bức của Tây phương.
Ông mất ngày 5/4/1951, tại Đông-kinh (18). Sau
con là Tráng Liệt sang Nhật đem di cốt về.
o O o
Thói thường, đoạn kết là câu giải đáp cho vấn
đề nêu ra trong bài, nhưng đoạn kết bài này lại là những câu hỏi :
1) Tại sao Đông Cung có hai con trai mà khi
Gia-Long mất lại lập Minh-Mệnh lên làm vua ?
Người ta có thể nghĩ vì hai con của Đông Cung
còn nhỏ nên Gia-Long chọn Hoàng tử Đảm (sau này là Minh-Mệnh), đã
trưởng thành, đủ khả năng gìn giữ cơ nghiệp nhà vua đã khó nhọc gây
dựng.
Sự thực thì khi Gia-Long mất, con của Đông
Cung đã xấp xỉ 20, có thể nối ngôi được. Vấn đề tuổi tác, nếu có đặt
ra, cũng chỉ dự một phần trong việc lập Minh-Mệnh.
2) Tại sao khi Hoàng tử Cảnh vừa chính vị
Đông Cung, mới 14 tuổi, từng đi Pháp cầu viện lập được công to, không
bị trọng bệnh, thế mà Nguyễn Ánh lại chọn lúc ấy yêu cầu Nguyên Phi
Tống thị, mẹ Hoàng tử Cảnh, nhận Hoàng tử Đảm làm con nuôi, trong khi
mẹ Hoàng tử Đảm vẫn còn sống ?
Phải chăng vì Vương nhận thấy Hoàng tử Cảnh
quá mộ đạo Thiên Chúa, có quá nhiều cảm tình với người Tây dương, tính
tình lại nhu nhược, nếu lên ngôi có thể sẽ đánh mất chủ quyền nên chọn
sẵn Hoàng tử Đảm để phòng hờ trường hợp phải loại Hoàng tử Cảnh ra.
Trong một lá thư gửi từ Pondichéry (20-3-1785)
cho Giám đốc Hội Truyền giáo nước ngoài, Ba-đa-lộc viết :"Tôi
cần sự giúp đỡ của quý vị trong việc giáo dục vị Hoàng tử bé nhỏ do
tôi phụ trách (...) Tôi muốn dậy theo truyền thống đạo Thiên Chúa
(...). Hoàng tử mới lên 6 tuổi mà đã biết đọc kinh và hết lòng mộ đạo
(...) rất mến tôi chứ không nhớ gì đến cha mẹ hay các bà nhũ mẫu
(...). Nếu sau này cha của Hoàng tử có xoay ra thân thiện với người
Anh hay người Hòa-lan thì hẳn quý vị cũng thấy việc dậy dỗ, uốn nắn
ông Hoàng nhỏ bé này hữu ích biết chừng nào" (19).
Ngay từ năm 1787, Bá-đa-lộc đã muốn Nguyễn Ánh
theo đạo, trước là để làm gương cho sĩ phu noi theo, thứ đến nhân dân
toàn quốc. Nhưng Gia-Long không nghe (20). Theo Ngô Giáp Dậu, Nguyễn
Ánh từng nói :"Bá-đa-lộc đánh Đông dẹp Bắc, là người ngu xuẩn, trí
trá, nhưng có thể sai khiến được". Sử Ký Đại Nam Việt có chỗ
chép rằng mỗi khi Vua muốn sai khiến điều gì mà Bá-đa-lộc cưỡng lại
thì y như rằng mấy hôm sau các quan nào có đạo đều bị bắt bớ khiến
Bá-đa-lộc phải đến xin tha, chịu nước lép vv...". Vua tuy rất quý nể
Ba-đa-lộc và những người Âu đã giúp mình lên ngôi báu, nhưng thưà đủ
sáng suốt để trông rõ nguy cơ rình rập, đủ khôn ngoan để nắm vững chủ
quyền chứ không "nhẹ dạ" như Hoàng tử Cảnh.
Phần Hoàng tử Đảm, lúc được vua chọn để làm
con nuôi Nguyên Phi, mới lên ba dĩ nhiên chưa biết gì, nhưng chắc chắn
là không có liên hệ mật thiết với đạo Thiên Chúa và người Tây dương là
đỡ được mối lo bị ảnh hưởng ngoại bang làm mất chủ quyền rồi. Vả chăng
đấy chỉ là một biện pháp phòng hờ, và như ta đã thấy, khi trưởng thành
Đông Cung bớt say mê đạo, có lẽ vì thế mà chưa bị truất ngôi ?
Có thể vì đã nhìn rõ chủ ý của Nguyễn Ánh khi
yêu cầu mình nhận Hoàng tử Đảm làm con nuôi, bất lợi cho con đẻ của
mình, nên Nguyên Phi mới có yêu sách phải lập Khế khoán (giao kèo buộc
cả đôi bên) ?
3) Tại sao Hoàng tử Đảm là Hoàng tử thứ tư
lại được chọn để nối ngôi, vậy thì hai ông Hoàng Hai và Hoàng Ba đâu ?
Người ta có thể nghĩ như Ngô Giáp Dậu rằng cả
hai ông Hoàng Hai và Hoàng Ba đều mất sớm nên theo vị thứ, Hoàng tử
thứ tư được chọn là lẽ dĩ nhiên (21). Sự thật :
- Ông Hoàng Hai tên là Nguyễn Phúc Hy (không
rõ tên mẹ), sinh năm 1782, mất năm 1801, thọ 20 tuổi, vô tự (22). Tuy
mất sớm nhưng Hoàng tử cũng tỏ ra là người có khả năng : Năm 1799, là
Khâm sai Cai đội, trấn thủ Gia-định, Hoàng tử giữ vững căn bản, điều
quân, cấp lương, khuyến việc nông tang, nghiêm cấm uống rượu nên trong
hạt yên ổn. Năm 1804, được gia tăng là Hoài Công ; năm 1809, cải táng
"Thiếu Úy Hy" ; năm 1831, gia tăng Thuận An Công.
Như vậy là năm 1793, khi Hoàng tử Đảm được
chọn thì ông Hoàng Hy còn sống.
- Ông Hoàng Ba tên là Nguyễn Phúc Tuấn (có chỗ
chép Noãn), mẹ là Chiêu Dung Lâm Thức. Mất năm 12 tuổi. Năm 1909 cải
táng ở Nguyệt-biều (23). Vì không thấy chép ông sinh năm nào nên tôi
đoán sinh sớm nhất là sau ông Hoàng Hai mấy tháng, tức là cũng sinh
năm 1782 ; như thế có nghĩa là ông chết sớm nhất vào năm 1782 + 12 =
1794, thế thì năm 1793, khi Hoàng tử Đảm được chọn, ông cũng
còn sống như ông Hoàng Hy.
Rõ ràng Hoàng tử Đảm được chọn không phải vì
hai ông anh đã chết mà vì một hay nhiều lý do khác, chẳng hạn vì Hoàng
tử Đảm thông minh hơn hai anh. Thực Lục chép :" Hoàng tử thứ tư
sẵn tính thông minh", Quổc sử Di Biên cũng chép :"Hoàng tử có
tài và minh mẫn, cưỡi ngựa, bắn cung rất giỏi nên Hoàng thượng muốn
lập Hoàng tử ấy làm tự quân" (24).
Việc đưa Hoàng tử Đảm làm con nuôi Chính Phi
là gián tiếp công nhận ngôi thưà kế dành cho vị Hoàng tử này, tránh
mọi sự tranh giành của các Hoàng tử khác.
4) Sau khi Minh-Mệnh lên ngôi được mấy năm
thì hai người con Đông Cung liên tiếp mắc tội, người bị giáng làm thứ
dân, kẻ bị kiện cáo, chưa đem ra xử thì đã chết vì bệnh, đấy có phải
là sự tình cờ hay không ?
Rất có thể, nhưng ta cũng không nên quên rằng
trong đám triều thần có những phần tử bất phục ông vua trẻ :
- những người nhận thấy là mình bị "bạc đãi" :
Hai người Pháp Chaigneau và Vannier bỏ về nước, các quan người Nam thì
đem lòng oán hận.
- những người như Nguyễn văn Thành muốn tôn
dòng chính thống (25) có thể đã mưu toan đưa con Đông Cung lên kế vị.
Minh-Mệnh lên ngôi là do sự quyết định của
Gia-Long, không phải do mưu mô, giành giật mà chiếm được ngai vàng,
nhưng đối trước những phản ứng bất thuận lợi của một số triều thần mà
sau 5 năm trị vì nhà vua vẫn không dẹp nổi, có thể Minh-Mệnh đã ra tay
"trừ hậu hoạn". Nếu các con Đông Cung chết, hoặc không còn hi vọng lên
nối ngôi thì bọn phản thần sẽ như rắn không đầu, còn dựa vào đâu mà
mưu mô chống đối ?
Và cũng có thể vì vụ này mà lệ "Tứ bất lập"
(26) của nhà Nguyễn ra đời. "Tứ bất lập" là không lập Chánh Cung,
không lập Đông Cung, không lập Tể tướng và không lấy ai đỗ
Trạng-nguyên. Không lấy ai đỗ Trạng, không lập Tể tướng là để giữ vững
chủ quyền của Hoàng đế, không lập Chánh Cung và Đông Cung phải chăng
vì mẹ của Minh-Mệnh chỉ là Thứ Phi chứ không phải là Chánh Cung, do đó
Minh-Mệnh không thể đương nhiên lên ngôi Đông Cung vốn dành cho dòng
chính ? Có người cho rằng "Tứ bất lập" do Gia-Long đặt ra nhưng Hoàng
tử Cảnh đã lên ngôi Đông Cung năm 1794, mẹ là Vương Hậu Tống thị thì
được lập làm Hoàng Hậu năm 1806, rõ ràng dưới thời Gia-Long lệ "Tứ bất
lập" chưa có. Lệ này do Minh-Mệnh đặt ra hợp lý hơn bởi Minh-Mệnh mới
phải đương đầu với những khó khăn do dòng chính thống gây ra. Đọc
Đại Nam Thực Lục Chính Biên, chỉ thấy Minh Mệnh có "Phi" mà không
thấy có "Hoàng Hậu", có "Hoàng Trưởng Tử" mà không thấy có "Đông
Cung".
Viết xong tháng 11, 1995
Sửa lại tháng 6, 2001
Chú thích
1 - Theo Bằng Giang, tr. 103 và 111, thì linh
mục Đặng Đức Tuấn (cha Khâm), người từng cộng tác với Trương Vĩnh Ký
trên tờ Miscellanées, là tác giả những bài : "Tự tích việc
đạo nước Nam vãn và Lời khai về Việc đạo và về Giặc Tây" (=
Tây Sơn)," Đức Thầy tử vi đạo vãn"... nhan đề có nhiều chỗ
trùng hợp với Đại Nam Việt Sử Ký, có thể cuốn này cũng do Đặng
Đức Tuấn viết rồi người đời sau bổ sung thêm cho đến tận năm 1907 ?
2 - Theo truyền thuyết ở Trung quốc thì năm
65, Hán Minh Đế nằm mơ thấy kim nhân, tỉnh dậy bảo quần thần đoán
mộng. Bác Nghị đoán là Phật, vua bèn sai Thái Âm và Cảnh Hiến đi Tây
vực cầu đạo. Thái Âm về nước cùng 2 vị Sa môn, dùng ngựa trắng chở 42
Chương Kinh về. Hán Đế xây chùa Bạch Mã ở Lạc-dương cho hai thầy Sa
môn thờ Phật.
Không rõ ai đã xướng xuất ra cái thuyết Hán
Minh Đế vì nghe tiếng đạo Thiên Chúa là Chính đạo nên sai các quan
sang Tây phương tìm, nhưng các quan lười biếng, ngại xa, đi nửa đường
dừng lại ở Thiên-trúc, về dối vua là đã đi đến nơi. Thuyết này được
Philiphê Bỉnh chép trong Sách Sổ Sang Chép CácViệc vào cuối thế
kỷ 18, đầu thế kỷ 19 ; S. Baron, thế kỷ 17, cũng chép trong
Description du Royaume de Tonquin nhưng có lẽ A. de Rhodes là
người đầu tiên chép thuyết này trong Histoire du Royaume de Tonquin
từ thế kỷ thứ 16, Đại Nam Việt Quấc Triều Sử Ký chỉ nhắc lại mà
thôi.
3 - "Mới nên 4 tuổi..." không rõ
thời xưa thường hay nhầm "n" với "l" hay chỉ riêng những người có đạo
viết như thế vì tôi thấy lỗi này rất thường trong cả Sách Sổ
Sang... của Thầy Cả Bỉnh.
4 - Phạm văn Nhân là dòng dõi thế gia,
đã theo Nguyễn Ánh sang Vọng-các, ra trận lập công to, giúp Đông Cung
trấn giữ Gia-định, Diên-khánh, làm đến chức Chưởng cơ Giám quân Thần
sách cai quản tướng sĩ 5 đồn (Liệt Truyện).
Nguyễn văn Liêm cũng theo Nguyễn Ánh đi
Vọng-các rồi hộ tống Ðông Cung sang Pháp. Khi về làm đến chức Thuộc
nội Cai cơ, trông coi Thị vệ ở Long-diên (Liệt Truyện).
5 - Boudet & Masson, tr. 21.
6 - Thực Lục, IV, tr. 24.
7 - Ngô Tòng Chu người Bình-định, tính
ưa nói thẳng, trung trực. Làm quan đến Lễ bộ rồi Phụ đạo Ðông Cung.
Năm Kỷ Mùi cùng Võ Tánh trấn Bình-định, bị vây đã uống thuốc độc tự tử
(Liệt Truyện).
Trịnh Hoài Đức là học trò của Ngô Tòng
Chu, tổ tiên người Phúc-kiến đời đời làm quan, trốn tránh nhà Thanh
sang Việt-Nam. Từng làm Thượng thư bộ Lễ, Hiệp biện Đại Học Sĩ, Chánh
Sứ sang nhà Thanh, Tổng tài soạn Ngọc Phả. Ân khoa năm 1822,
làm Chủ khảo thi Hội, thi Đình giữ chức Độc quyển. Sung Thị Giảng cùng
với Lê Quang Định (Liệt Truyện).
Lê Quang Định cũng là học trò Ngô Tòng
Chu. Làm Hữu Tham tri bộ Binh. Soạn Đại Việt Nhất Thống Dư Địa Chí,
10 quyển, khảo sát từ Bắc chí Nam (Liệt Truyện).
8 - Nguyễn Thái Nguyên người
Thừa-thiên, chính trực, hòa nhã. Từng theo Nguyễn Ánh sang Vọng-các,
giữ chức Khâm sai, Tham mưu, vượt biển về Phú-xuân do thám tình hình.
Làm quan bộ Lại, rồi bộ Lễ, có lần nói trái ý vua bị cách chức. Năm Ất
Mão, làm bộ Lễ kiêm dậy Đông Cung (Liệt Truyện).
9 - Thư của Barisy (người đã đáp tầu Méduse
năm 1789 về giúp Nguyễn Ánh, và là nhạc phụ của J.B. Chaigneau) gửi
cho Letondal. Trong thư tả cảnh Đông Cung lúc hấp hối cả đêm gọi tên
những người bạn Pháp, gửi gấm họ cho vua cha, lại sai người đến xin
ông Liot cầu nguyện cho Đông Cung, rồi mất lúc 4 giờ sáng. (L.
Cadière, tr. 21-6).
10 - Họ Dương, trỏ Dương Chu (440-380), chủ
trương "dù nhổ một cái lông làm lợi cho thiên hạ cũng không làm",
thiên hạ loạn chỉ vì những người thích "làm lợi cho thiên hạ" mỗi
người một ý mà gây ra chiến tranh (Liệt Tử và Dương Tử).
Họ Mặc, trỏ Mặc Địch (480-379 tr.TL ?), chủ
trương thuyết Kiêm ái : nếu mọi người đều thương yêu nhau thì
sẽ hết chiến tranh.
11 - Thực Lục, tập I, tr. 289.
12 - Thực Lục, VII, tr. 104.
13 - Thực Lục, VIII, tr. 76 - Liệt
Truyện, II, tr. 49.
14 - Thực Lục, VIII, tr. 97 -
Minh-Mệnh Chính Yếu, I, tr. 74.
15 - Thực Lục, VIII, tr. 204-5.
16 - Thực Lục , VII, tr. 97 -
Minh-Mệnh Chính Yếu, I, tr. 74.
17 - Anh Minh, tr. 17.
18 - Trong Vietnamologica, I, tr. 150,
Nguyễn Vy Khanh cho biết các con Kỳ Ngoại Hầu Cường Để là Tráng Cử,
Tráng Liệt, Tráng Đinh.
19 - Bouillevaux, tr. 93-105 - Héduy, tr. 35.
20 - Nguyễn Xuân Thọ, tr. 435.
21 - Ngô Giáp Dậu, tr. 336-7.
22 - Nguyễn Phước Tộc Thế Phả, tr. 254.
23 - Nguyễn Phước Tộc Thế Phả, tr. 255.
24 - Thực Lục , III, tr. 225 - Quốc
Sử Di Biên, tr. 223.
25 - Liệt Truyện, tr. 27 : Năm 1814,
Tống Hậu mất, các quan có người bàn đem con Hoàng tôn Đán (trỏ vào Lệ
Chung, vì "Đán" là tên của Mỹ Đường) giữ việc thừa tự, Vua không nghe,
sai Hoàng tử Đảm, đã được Tống Hậu nhận làm con nuôi. Nguyễn văn Thành
e lời xưng hô trong văn tế khó nói, Vua dụ : "Con vâng mệnh cha để tế
mẹ là danh chính, ngôn thuận rồi" và quyết định sai Hoàng tử Đảm dâng
lễ tế điện.
26 - Có chỗ chép là "ngũ bất lập" tức là không
lập Chánh Cung, không lập Đông Cung, không phong Vương, không lấy đỗ
Trạng, không lập Tể tướng.
ANH MINH : Kỳ Ngoại Hầu Cường Để với Phan
Bội Châu, Phan Chu Trinh, Huỳnh Thúc Kháng. 1951.
BẰNG GIANG : Sương mù trên tác phẩm Trương
Vĩnh Ký. Văn Học, 1994.
BARON, Samuel : Description du Royaume de
Tonquin. Bản dịch của H. Deseille, không đề năm xuất bản.
PHILIPHÊ BỉNH : Sách Sổ Sang Chép Các Việc
(1822). Saigon : Viện Đại Học Đà-lạt, 1968.
BOUDET & MASSON : Iconographie historique
de l'Indochine. 1931.
BOUILLEVAUX, M.C.E. : Voyages dans
l'Indochine (1848-56). Paris : 1858.
CADIÈRE, L. : "Les Français au service de
Gia-Long, XII. Leur correspondance", Bulletin des Amis du Vieux
Hué, Oct-Déc., 1926.
CH'EN, Kenneth : Buddhism in China.
Princeton University Press, 1964.
DANEY, Charles : Quand les Français
découvraient l' Indochine. Paris : Herscher, 1981.
HÉDUY, Philippe : Histoire de l'Indochine.
La Conquête (1624-1885). Paris : Henri Veyrier, 1983.
LAMB, Alastair : The Mandarin Road to Old
Hué. London : Chatto & Windus, 1970.
NGÔ GIÁP DẬU : Hoàng Việt Long Hưng Chí.
Dịch giả : Ngô Đức Thọ, Mai Xuân Hải, Nguyễn văn Nguyên. Hà-nội :
Văn Học, không đề năm.
NGUYỄN HIẾN LÊ : Liệt Tử và Dương Tử.
Lá Bối ; Xuân Thu tái bản ở Mỹ.
N.V. : "Hoàng tử Cảnh", Phổ Thông, số
23 & 24, 1959.
NGUYỄ N VY KHANH : ""Tìm hiểu tên họ người
Việt", Vietnamologica, I. Canada : Centre de Vietnamologie,
1995.
NGUYỄN XUÂN thỌ : Bước mở đầu của sự thiết
lập hệ thống thuộc địa Pháp ở Việt-Nam (1858-97). California : tác
giả xuất bản, 1995.
PHAN BỘI CHÂU : Tự Phán. Garden Grove,
USA : Nhan Chu Hoc Xa, 1987.
PHAN BỘI CHÂU : Ngục Trung Thư. Dịch
giả : Đào Trinh Nhất. Saigon : Tân Việt, 1950.
PHAN KHOANG : Trung Quốc Sử Cương.
Saigon, 1958 ; Đại Nam tái bản ở Mỹ.
TRÁNG LIỆT : Cuộc đời cách mạng CƯỜNG ÐỂ,
Saigon, 1957 (?).
VĨNH CAO, VĨNH DŨNG, TÔN THẤT HANH, VĨNH
KHÁNH, TÔN THẤT LÔI, VĨNH QUẢ, VĨNH THIỀU :Nguyễn Phúc Tộc Thế Phả.
Huế : Thuận Hóa, 1995.
RHODES, A. de : Histoire du Royaume de
Tonquin. Hồng Nhuệ dịch qua bản tiếng Pháp của Henri Albi. Uỷ Ban
Đoàn Kết Công Giáo TPHCM, 1994.
Đại-Nam Chính Biên Liệt Truyện. Quốc sử
quán triều Nguyễn biên soạn. Huế : Thuận Hóa, 1993.
Đại-Nam Thực Lục Chính Biên. Hà-nội :
Sử học, Khoa học, KHXH, 1964, 1968.
Đại-Nam Việt Quấc Triều Sử Ký.
Tân-định, Imprimerie de la Mission, 1879.
Minh-Mệnh Chính Yếu. Huế : Thuận Hóa,
1994.
o O o
(Sau khi bài này đăng trên Hợp Lưu
tôi mới được đọc Delvaux R.P. trong "L'Ambassade de Minh Mạng à Louis
Philippe", BAVH, Oct. Déc. 1928. Không rõ lấy tài liệu ở đâu
hay cũng chỉ do suy luận, Delvaux viết rằng chính Minh-Mệnh -vì sợ bị
đối nghịch, tranh cướp ngôi- đã giết các con của Đông Cung).
|