Thuở cắp sách đến trường,
tôi được học bài "Lê Lai liều ḿnh
cứu chúa". Mấy chục năm sau, t́nh
cờ đọc sử biết thêm chuyện "Lê
Lợi giết Lê Lai". Chính sử không viết
rơ hai ông Lê Lai là hai người khác nhau hay là cùng
một người. Bán tín bán nghi, tôi ṭ ṃ đi
kiếm sách đọc thêm.
Xin đem những điều học thêm
được ra bàn luận.
Tài liệu viết về Lê Lợi và Lê Lai tương
đối nhiều. Để cho dễ theo dơi
vấn đề, đề nghị chúng ta cùng
đọc lại mấy bộ sử theo tŕnh
tự thời gian.
Sách đầu tiên viết về Khởi nghĩa
Lam Sơn c̣n lưu truyền đến ngày nay là Lam
Sơn thực lục (LSTL) của Lê Lợi,
viết năm 1431. Con cháu công thần Lê Sát c̣n
cất giữ được một bản sao chép
sách LSTL này (Nguyễn Diên Niên và Lê Văn Uông, Lam
Sơn thực lục, Ty văn hóa Thanh Hóa, 1976,
viết tắt LSTLTH).
Bài này sẽ dùng bản LSTL của ḍng họ Lê
Sát (gọi tắt là bản Lê Sát, được
sao chép vào khoảng năm 1715) làm tài liệu
gốc để đối chiếu với các sách
khác.
*
Bản Lê Sát gồm hai phần viết khác nhau :
- LSTL do Lê Lợi viết, dùng đại danh
từ "trẫm".
- Những lời chú do người khác viết,
dùng đại danh từ "vua".
Chuyện Lê Lai và mấy chuyện khác (Lê
Thận được gươm thần, thần
áo trắng v.v.) nằm trong phần chú, nghĩa là
do người khác viết.
1) Chuyện Lê Lai cứu chúa trong bản Lê Sát như
sau:
(…) "Vua thoát nạn đi thẳng đến
Trịnh Cao là đất giáp giới Ai Lao, đồn
trú lại. Lương thực ít ỏi, tuyệt
đường đi về Linh Sơn, Mường
Cốc? Quân lính chịu khổ, đói rét vất
vả hàng mười ngày liền, đào củ nâu
ăn cầm hơi, t́m mật ong làm nước
uống, người ngựa đều đói
khốn. Vua hỏi ai là kẻ bề tôi tận
trung, hết ḷng lo việc nước. Lúc đó, có
Lê Lai vốn người thôn Dựng Tú, tính cương
quyết, nghiêm nghị và thẳng thắn, diện
mạo khác thường, sức khỏe và chí khí
hơn người, chỉ ḿnh Lê Lai nói:
- Tôi tự nguyện đổi áo, ngày sau bệ
hạ nên nghiệp đế, có thiên hạ,
nhớ đến công của tôi, cùng con cháu tôi muôn
đời sau được chịu ơn nước,
đó là nguyện vọng của tôi vậy.
Vua vái trời khấn rằng:
- Lê Lai có công đổi áo, mai sau, Trẫm và con
cháu Trẫm, con cháu các công thần tướng tá,
nếu không nhớ công ơn ấy th́ nguyền
đền cỏ này hóa thành núi rừng, ấn báu
này hóa thành cục đồng, lưỡi gươm
thần này hóa thành đao mác thường.
Vua khấn xong, Lê Lai cưỡi ngựa phi ra,
thay vua cứu nước, tự xưng là vua Lê.
Giặc Minh tưởng là thật, trói bắt
về tâu lên vua nhà Minh. Do đó, t́nh thế ḥa hoăn,
Vua được tạm yên ". (LSTLTH, tr. 241).
Lê Lợi t́m người hết ḷng lo việc nước.
Lê Lai tự nguyện đổi áo và bị quân
Minh trói bắt về tâu lên vua nhà Minh.
*
2) Đại Việt sử kư toàn thư (gọi
tắt là Toàn Thư (TT), Khoa Học Xă Hội,
1968), bộ sử của nhà Lê do Ngô Sĩ Liên
soạn năm1479, không chép chuyện Lê Lai đổi
áo, thay vua cứu nước.
*
3) Phạm Phi Kiến (đậu tiến sĩ năm
1623) chép trong sách Thiên nam Trung nghĩa thật
lục :
(…) "Lai bèn đem binh đến thành Tây (Tây
đô), hô lớn khiêu chiến, tự xưng là B́nh
Định Vương. Người Minh vây bắt,
gia cực h́nh. Sau vua phong hai con là Bá và Viện làm
trung lang tướng. Khi vua lên ngôi, tặng Lai
hiệu Thái thượng quốc công nguyên huân công
thần; lại ban thụy Trung dũng đại vương;
đưa tùng tự ở Thái miếu. Đến
đời Gia Tông (Dương Ḥa năm đầu
1635) cấp một trăm mẫu ruộng
tế". (theo bài Những lời thề
của Lê Lợi của Hoàng Xuân Hăn, trong Hoàng
Xuân Hăn (HXH), tập 2, Giáo Dục, 1998, tr.
599-633).
Hoàng Xuân Hăn cho rằng Phạm Phi Kiến đă
dùng tài liệu khác ngoài LSTL, như phần phổ
(ḍng họ Lê Lai) để viết.
Chưa chắc Phạm Phi Kiến đă dựa vào
phần phổ của ḍng họ Lê Lai v́ Phạm
Phi Kiến chép các mĩ tự của Lê Lai và tên
các con của Lê Lai không giống LSTL của Lê
Lợi và tất cả các bộ chính sử đời
sau.
Phạm Phi Kiến đă thêm chi tiết Lê Lai
bị gia cực h́nh. Nếu cho rằng gia cực h́nh
có nghĩa là giết chết th́, theo Phạm Phi
Kiến, Lê Lai bị quân Minh giết tại Tây
đô.
*
4) Đến đời Vĩnh Trị (1676-1680),
Hồ Sĩ Dương vâng lệnh vua Lê Hi Tông
sửa đổi, trùng san LSTL của Lê Lợi.
Sách LSTL trùng san của Hồ Sĩ Dương
(gọi tắt là bản Hồ Sĩ Dương) (Nguyễn
Trăi toàn tập (NT), Khoa Học Xă Hội, 1976) có
nhiều điểm không c̣n giống LSTL của Lê
Lợi. Hồ Sĩ Dương thay đổi
bố cục của LSTL. Chuyện Lê Lai và tất
cả các chuyện khác, trước kia được
chép trong phần chú, bây giờ được
đưa vào nằm trong LSTL. Quan trọng hơn
nữa là Hồ Sĩ Dương đổi đại
danh từ "trẫm" (vua tự xưng) thành
"vua"(lời bề tôi). Vô t́nh hay cố ư,
Hồ Sĩ Dương đă phủ nhận Lê
Lợi là tác giả LSTL.
Chuyện Lê Lai của bản Hồ Sĩ Dương
như sau:
"Bấy giờ quân ta mới thắng nhỏ,
mà thế giặc lại đang lớn mạnh, vua
liền vời các tướng lại nói rằng :
- Ai có thể mặc áo hoàng bào thay ta đem năm
trăm quân và hai thớt voi đi đánh thành Tây
Đô, thấy giặc ra đánh th́ tự xưng
"ta là chúa Lam Sơn", để cho giặc
bắt được, cho ta có thể ẩn náu
nghỉ binh, thu nhặt binh sĩ mưu cử
sự về sau ?
Các tướng đều không dám nhận
lời. Chỉ có Lê Lai nói :
- Thần nguyện đổi lấy áo bào. Ngày
sau Bệ hạ thành nghiệp đế, có
được thiên hạ, nhớ đến công
thần mà cho con cháu muôn đời của thần
được chịu ơn nước. Đó là
điều thần mong ước.
Vua vái trời mà khấn rằng :
- Lê Lai có công đổi áo, sau này trẫm cùng
con cháu trẫm và các tướng tá công thần cùng
con cháu họ, nếu không nhớ đến công
ấy, th́ xin điện cỏ này hóa thành
rừng núi, ấn báu hóa ra cục đồng, gươm
thần hóa ra dao thường.
Vua khấn xong, Lê Lai liền đem quân đến
cổng trại giặc khiêu chiến. Giặc
cậy binh mạnh xông ra đánh. Lê lai cưỡi
ngựa phi vào trận giặc, nói rằng:
Ta là chúa Lam Sơn đây !
Giặc liền vây và bắt trói đem vào trong
thành xử bằng cực h́nh khác hẳn các h́nh
phạt thường dùng". (NT, tr. 50, 51).
Hồ Sĩ Dương cho biết:
- Lê Lợi đưa ra ư đổi áo.
- Lê Lai bị quân Minh bắt trói đem vào trong
thành (Tây Đô) xử bằng cực h́nh khác
hẳn các h́nh phạt thường dùng.
Lê Lợi chủ động nghĩ ra kế hay.
Cái chết và nơi chết của Lê Lai được
xác định giống Phạm Phi Kiến.
Như vậy là bản Hồ Sĩ Dương
đă khác bản Lê Sát về cả nội dung
lẫn h́nh thức.
*
5) Đại Việt thông sử (1759, đời
Lê Hiến Tông) của Lê Quư Đôn (gọi
tắt là Thông Sử (TS), KHXH, 1978) chép trong phần
Đế kỷ :
" Lúc ấy, binh tướng của ta
đương thời kỳ ban đầu, c̣n
rất ít ỏi, thế mà quân Minh có tới hơn
4 vạn rưởi tên (…)
Vua bèn hỏi các tướng:
" Có ai dám bắt chước việc Kỷ Tín
thời xưa không ?".
Người ở thôn Dậng Tú là Lê Lai
khảng khái vâng mệnh, tự nguyện thay đổi
mặc áo bào nhà vua, xưng là vua Lê ở Lam Sơn,
dẫn quân ra đánh nhau với quân Minh. Tướng
Minh mừng rỡ, liền dồn cả quân vây
chặt Lê Lai, Lê Lai chống cự đến
kiệt sức th́ bị bắt, quân Minh dẫn Lê
Lai về thành Đông Quan giết chết, chúng bèn
lui binh, ta được thoát nạn". (TS, tr.
35).
Lê Quư Đôn là người đọc nhiều
sách, biết nhiều điển tích, đă thêm
chuyện Kỷ Tín vào LSTL và cho biết rơ là quân
Minh dẫn Lê Lai về thành Đông Quan giết
chết.
Cái chết của Lê Lai lại một lần
nữa được xác định, nhưng khác
bản của Phạm Phi Kiến và Hồ Sĩ Dương.
Tuy vậy, ở mục Liệt truyện
của Thông Sử, Lê Quư Đôn lại viết:
" Khi (Lê Lai) đă kiệt sức, ông bị
địch bắt, xử cực h́nh. Sau đó
giặc lui quân về thành Tây Đô, việc pḥng
bị của chúng mới hơi sơ hở, vua (Lê
Lợi) có thời cơ, nghỉ binh, nuôi chứa
nhuệ khí, để có thể trăm trận trăm
thắng, và lấy được thiên hạ
". (TS, tr.157).
Xử cực h́nh Lê Lai rồi sau đó quân Minh
rút vào trong thành Tây Đô. Vậy Lê Lai bị
xử cực h́nh ở đâu ? Nếu ở Đông
Quan (như Lê Quư Đôn viết ở đoạn
trên) th́ chúng ta phải hiểu là quân Minh phải
ở ngoài thành Tây Đô để chờ tin
giết Lê Lai. Cứ cho là Tây Đô–Đông
Quan–Tây Đô đi về mất độ 4, 5 ngày.
Quân Minh phải đóng ở ngoài thành 4, 5 ngày, không
đánh nhau, trước khi rút vào trong thành.
Chuyện vô lí, chả lẽ quân Minh lại ngu
xuẩn đến mức như vậy. Chỉ c̣n
lại giả thuyết là Lê Lai bị xử
cực h́nh tại trận hoặc trong thành Tây
Đô.
Đối chiếu hai đoạn viết của
Lê Quư Đôn chúng ta không khỏi phân vân, bối
rối. Lê Lai bị giết ở Tây Đô hay
Đông Quan? Phải chọn một trong hai nơi
chứ không thể chấp nhận cả hai
được ! Phải chăng Lê Quư Đôn đă
tham khảo cả bản Phạm Phi Kiến
hoặc bản Hồ Sĩ Dương để
viết rằng Lê Lai bị xử cực h́nh
(tại Tây Đô) mặc dù chính Lê Quư Đôn
đă phê b́nh bản Hồ Sĩ Dương là do
"các nho thần đă vâng mệnh vua đính chính,
chỉ căn cứ vào hiểu biết của ḿnh,
lấy ư riêng mà sửa chữa, thêm, bớt, sai
mất cả sự thực, không phải là nguyên
bản sách cũ" (TS, tr. 110), nên mới viết
mâu thuẫn như vậy ?
*
6) Đại Việt sử kư tiền biên
(1800, nhà Tây Sơn) của Ngô Th́ Sĩ (gọi
tắt là Tiền Biên (TB), KHXH, 1997) chép cũng không
rơ ràng, dứt khoát :
"Lê Lai bèn đem quân đến thành Tây Đô
khiêu chiến, tự xưng là B́nh Định Vương.
Giặc Minh dốc quân ra bao vây, bắt về
xử cực h́nh. Từ đấy các nơi
thuộc thành Đông Quan đều truyền tin là
B́nh Định Vương đă
chết…".(TB, tr. 552).
Lê Lai bị giết ở Tây Đô, nhưng tin
lại từ Đông Quan được truyền
đi.
*
7) Việt sử tiêu án cũng của Ngô Th́
Sĩ (Văn Sử, Hoa Ḱ, 1991, tr. 298) chép :
"Lê Lai liền tự xưng là B́nh Định
Vương, khiêu chiến với quân Minh rồi
chết. Đâu cũng truyền đi là B́nh Định
Vương chết rồi, người Minh cũng
tin là thật, không lưu ư…".
*
8) Lịch triều hiến chương loại
chí (1821, đời Minh Mạng) của Phan Huy Chú
(tập 1, Sử Học, 1960) sau lời án công
nhận Lê Lai v́ nước bỏ ḿnh, có thêm
lời chú :
(…) "Lúc mới khởi binh, bị tướng
Minh vây ngặt, vua hỏi các tướng, bàn xem có
ai đổi áo đánh lừa giặc, như
việc Kỷ Tín ngày xưa. Ông xin đi. Bèn
mặc áo bào, đem quân xông vào hàng trận
của giặc, đánh đến đuối
sức, bị bắt. Vua nhân dịp trốn thoát."
(tr. 266).
Ở đây, Phan Huy Chú chép lại việc
Kỷ Tín của Lê Quư Đôn nhưng chỉ nói Lê
Lai bị bắt, như bản Lê Sát.
*
9) Khâm định Việt sử thông giám cương
mục (1881) (gọi tắt là Cương
Mục (CM), Giáo Dục, 1998), bộ sử của nhà
Nguyễn lại thêm vài chi tiết mới, rơ ràng
:
" Vương chạy vào Trịnh Cao, rồi
lui giữ núi Chí Linh. Quân Minh thường đến
đánh úp: t́nh h́nh phía Vương khốn
quẫn quá ! Vương phải nhóm họp các tướng,
dụ bảo họ rằng: "Bây giờ ai có
thể làm như Kỷ Tín xưa, để ta
ẩn náu trong rừng núi, mưu tính cử sự
về sau ?" Trong các tướng chẳng ai đáp
ứng cả. Riêng có Lê Lai khảng khái xin vâng, t́nh
nguyện trao đổi đồ mặc với Vương
để đi chết thay.
Lê Lai liền cho sắp xếp nghi trượng
chỉnh tề, chính ḿnh đem quân và voi, hướng
ra phía địch, chỉ huy các tướng chia
đường khiêu chiến. Tướng Minh
lấy thêm quân bao vây Lê Lai. Lai chiến đấu
kiệt sức, bị người Minh bắt và
giết chết. Địch bèn rút quân về Tây
Đô ". (CM, tập 1, tr. 770).
Lê Lai biết trước là đi chết thay Lê
Lợi. Hậu quả tất yếu là Lê Lai
bị người Minh bắt và giết chết. Lê
Lai chết ở đâu ? Cương Mục chép
giống Thông Sử, chỉ cho phép suy ra là Lê Lai
bị giết ở Tây Đô.
*
10) Lịch sử Việt Nam của Uỷ
ban Khoa Học Xă Hội Việt Nam (KHXH, 1971, tr. 244)
chép:
"Quân Minh tập trung lại bao vây để
bắt sống Lê Lai và tiêu diệt đội quân
cảm tử. Nhờ đó, cuộc khởi nghĩa
thoát khỏi một cơn hiểm nghèo.
Hành động xả thân v́ nước của
Lê Lai đă trở thành một h́nh tượng anh
hùng không bao giờ phai mờ trong kư ức của
dân tộc ta".
Đoạn trên th́ Lê Lai bị bắt sống,
đoạn dưới th́ Lê Lai có hành động
xả thân v́ nước. Tuỳ người đọc
muốn hiểu sao th́ hiểu.
Trên đây là 10 sử liệu quan trọng
của ta. Có thể kể thêm Việt Nam sử
lược của Trần Trọng Kim (Trung tâm
học liệu, 1949, tr. 219), Việt sử toàn thư
của Phạm Văn Sơn (Khai Trí, 1960, tr. 360) nhưng
2 bộ sử này chép tương tự sử
của nhà Nguyễn.
Nhận xét đầu tiên là chuyện Lê Lai
cứu chúa rơ ràng đă bị đời sau
sửa đổi. Lúc Lê Lợi c̣n sống (1431), văn
bản chỉ kể rằng Lê Lai bị quân Minh trói
bắt về tâu lên vua nhà Minh. Hơn 200 năm sau,
Phạm Phi Kiến (khoảng 1635) xướng lên
rằng Lê Lai bị quân Minh gia cực h́nh. Hơn
300 năm sau, Lê Quư Đôn (1759) đi xa hơn
một bước nữa, không những Lê Quư
Đôn chép rằng Lê Lai bị quân Minh giết, ông
c̣n ví Lê Lai với Kỷ Tín. Tiếc rằng Lê Quư
Đôn đă chép Lê Lai bị giết lúc th́
tại Tây Đô, lúc th́ tại Đông Quan. Các
sử gia đời sau thường dựa theo
chuyện Kỷ Tín của nhà bác học Lê Quư
Đôn để kể chuyện Lê Lai cứu chúa.
Trở lại bản Lê Sát.
Lê Lai bị quân Minh trói bắt về tâu lên vua
nhà Minh nghĩa là ǵ ?
Toàn Thư và Tiền Biên cho biết rằng
từ trước cũng như trong thời ḱ
Khởi Nghĩa Lam Sơn, nhà Minh đă nhiều
lần đưa ra chính sách chiêu dụ để
dụ dỗ vua quan của nước ta ra hợp tác
với chúng. Có nhiều dấu hiệu tỏ
rằng quân Minh chấp hành chính sách này. Cụ
thể là vua Trần Quư Khoáng, cha con Hồ Quí Ly,
Nguyễn Phi Khanh, Trần Nhật Chiêu…, các tướng
Nguyễn Xí, Đỗ Bí của Lê Lợi, khi
bị quân Minh bắt đều được
đưa về Đông Quan, trước khi bị
giải sang Yên Kinh. Quân Minh chỉ giết ai
chửi mắng, chống lại chúng.
Năm 1408 vua Minh xuống chiếu : " C̣n nghĩ
bọn thù chúng vốn là ngu dốt, hoặc bị
bách v́ cùng đói, hoặc bị kẻ mạnh
bắt ép, hoặc bị bọn gian dụ dỗ,
việc không thể đừng, t́nh đáng nên thương,
nếu nhất khái bắt tội cả, trẫm
thật không nỡ. Ngày chiếu thư này đến
nơi đều tha bỏ cả…". (TT, tập
2, tr. 235).
Năm 1409, " Kinh lộ lần lượt
đầu hàng, những dân c̣n sót lại bị
bắt làm nô tỳ và chuyển bán đi tan tác
bốn phương. Thượng thư Hoàng Phúc
lại đặt quan chia nhậm từ Thanh Hóa
trở ra bắc, người thổ nào có thể
chiêu an, hoặc có công chém giết cướp bóc
th́ Trương Phụ đều cho làm quan ".
(TB, tr. 535).
Năm 1411 : "…Trong ấy nếu có người
dũng cảm người kiến thức, có
thể bắt được mấy người
đem nộp, cũng cho quan to tước cao;
những kẻ làm ác nếu biết gột rửa
tâm trí, đổi lỗi sửa ḿnh, không
những là được khoan tha tội lỗi,
lại cho làm quan nữa ". (TT, tập 2, tr. 214).
Năm 1416 : " Nhà Minh chiêu dụ các quan cũ
của triều trước, giả cách bổ
đi các nha môn quân làm việc, rồi đưa
về Yên Kinh giữ lại. Bọn đua chen
vốn không phải là quan cũ, chưa được
thực giao quan chức cũng hăng hái ra, trong nước
trở nên trống rỗng. Ở vài năm
thấy gian khổ thỉnh thoảng họ lại
trốn về ". (TB, tr. 549).
Năm 1420 : "Tam ty nước Minh kiến
nghị rằng, quan lại quân dân Giao Chỉ người
phạm tội vặt, từ tội chết
trở xuống, xin đều cho nộp thóc để
chuộc tội theo thứ bậc khác nhau, để
trữ lương nơi biên giới. Vua Minh nghe
theo ". (TT, tập 3, tr. 11).
Năm 1426 : "… Vậy ban ơn mưa móc, cho
đều được nhuần. Phàm quan lại
nhân dân ở Giao Chỉ có can tội phản
nghịch, đă kết giác hay chưa kết giác
(phát giác) đă kết chính hay chưa kết chính
(xử đoán) kể từ ngày chiếu thư này
ban ra, không kể là tội lớn hay tội
nhỏ, đều tha bỏ cho cả…". (TT,
tập 3, tr.22).
Cùng năm 1426 :"…Xuống chiếu đại
xá cho tội nhân ở Giao Chỉ là Lê Lợi. Phan
Liên hàng, cũng cho quan chức…". (TT, tập 3,
tr. 335).
*
Năm 1418, thanh thế Lê Lợi chưa nổi,
nghĩa quân Lam Sơn c̣n rất ít ỏi, chưa
mạnh. Lê Lai (Lê Lợi giả) bị trói bắt
về tâu lên vua nhà Minh có nghĩa là quân Minh
bắt ông tại Tây Đô, sau đó chúng
đưa ông về Đông Quan chiêu dụ hoặc
chờ ngày giải sang Yên Kinh như chúng đă
từng làm với vua Trần Quư Khoáng, với cha
con Hồ Quư Ly.
Lê Quư Đôn cũng xác nhận chuyện quân
Minh đưa Lê Lai về Đông Quan, nhưng theo Lê
Quư Đôn th́ Lê Lai bị quân Minh giết tại
đây.
Bản Lê Sát không chép Lê Lai bị giết
tại thành Tây Đô, cũng không chép Lê Lai
bị giết tại Đông Quan. Không có chữ nào
nói rằng Lê Lai bị quân Minh giết.
Bản Lê Sát c̣n có hai chi tiết khác chứng
tỏ rằng Lê Lai không bị quân Minh giết :
- Lê Lợi chép tên hơn 40 công thần bị
chết trận, trong đó có tên hai con trai của
Lê Lai là Lê Lộ và Lê Lâm, nhưng không có tên Lê
Lai.
- Lê Lợi lập danh sách 35 công thần tham
dự cuộc khởi nghĩa được phong
thưởng. Bên cạnh chức tước
được phong Lê Lợi ghi cả công của
mỗi người.
Ông Lê Thạch được ghi là : Người
đầu tiên ghi tên vào cuộc khởi nghĩa, làm
quân hỏa thủ thiết kỵ đột. Lương
nghĩa hầu, v́ đánh Ai Lao mà trận vong.
Ông Lê Lai được ghi là : phong làm Diên phúc
hầu, nhập nội. Lộ Khả Lam, v́
dịch bào thế quốc sự (v́ đổi áo
thay việc nước).
Lê Lợi chỉ nói là Lê Lai có công đổi
áo và không nói là Lê Lai bị quân Minh giết.
Theo bản Lê Sát th́ không có bằng chứng nào
nói rằng Lê Lai bị quân Minh giết.
*
Toàn Thư (bộ sử của nhà Lê) không chép
chuyện Lê Lai cứu chúa. Hoàng Xuân Hăn phân tích và
phê b́nh sự thiếu sót này :
" Sau khi đọc Thông sử, ta thấy
hiển nhiên rằng chuyện Lê Lai hy sinh để
Lê Lợi có thể trốn tránh trong cơn
quẫn bách là chuyện thật, mặc dầu Toàn
Thư, theo bản ngày nay c̣n đă bỏ sót.
Vả về đời Lê Lợi, bản Toàn Thư
hiện c̣n chép chuyện năm th́ nhiều, năm
th́ ít, khiến ta có thể nghĩ rằng hoặc
v́ tài liệu đă mất nhiều trước
đời Lê Thánh Tông, hoặc sử thần
cẩu thả, hoặc bản đời sau
khắc lại bớt xén nhiều ". (HXH,
tập 2, tr. 612).
Hoàng Xuân Hăn dựa theo Lê Quư Đôn để
phê b́nh sử gia Ngô Sĩ Liên !
Hơn 200 năm sau Lê Lợi, Phạm Phi Kiến
là người đầu tiên (theo các văn
bản hiện có) chép rằng Lê Lai bị quân Minh
xử cực h́nh tại thành Tây Đô. Chuyện
thêm thắt này vừa hay vừa đẹp nên
được nhiều sử gia đồng t́nh chép
theo, nhất là từ khi nhà bác học Lê Quư Đôn
ví Lê Lai với Kỷ Tín.
Trên đây là chuyện "Lê Lai cứu chúa".
*
Bây giờ xin đề cập đến
chuyện " Lê Lai bị Lê Lợi giết ".
Toàn Thư không chép chuyện Lê Lai cứu chúa,
ngược lại lại chép chuyện ông Lê Lai
bị Lê Lợi giết:
(Năm 1427, tháng giêng, ngày 13) "Giết tư mă
là Lê Lai, tịch thu gia sản, v́ Lai cậy có công
đánh giặc, nói ra những lời ngạo
mạn nên bị giết". (TT, tập 3, tr. 30;
TS, tr. 56).
Ông Lê Lai bị Lê Lợi giết này là ai ? Toàn
Thư không cho biết rơ.
Tiền Biên, Cương Mục và các bộ
sử sau này chỉ chép chuyện Lê Lai cứu chúa
và không chép chuyện Lê Lợi giết tư mă Lê
Lai.
Thông Sử chép cả hai chuyện Lê Lai, một
ông cứu Lê Lợi, bị quân Minh giết (chép
theo Phạm Phi Kiến hoặc Hồ Sĩ Dương);
một ông bị Lê Lợi giết (chép theo Ngô Sĩ
Liên). Hai văn bản khác nhau được Lê Quư
Đôn ghép lại, tạo ra lôgích có 2 ông Lê Lai khác
nhau.
Phan Huy Lê và Phan Đại Doăn (Khởi nghĩa
Lam Sơn, KHXH, 1977, tr. 154-158) nhận định
:
"Toàn Thư hoàn toàn không chép sự việc này
(Lê Lai cứu chúa) và đến tháng 2 năm 1427 có
chép chi tiết :" giết tư mă Lê Lai,
tịch thu gia sản v́ Lai cậy có chiến công
ăn nói ngạo mạn" . Căn cứ vào chi
tiết này có người phủ nhận việc Lê
Lai hy sinh năm 1419. Thực ra không có căn cứ
ǵ để cho rằng Lê Lai đă bị giết
năm 1427 th́ không thể có Lê Lai hy sinh năm 1419
v́ rất có thể có hai người cùng tên
họ, hay cùng tên khác họ nhưng được
ban quốc tính nên thư tịch cũ chép thành cùng
tên họ. Hơn nữa Lam Sơn thực lục
tục biên (bản sao năm 1942) lại chép
cả việc Lê Lai hy sinh cứu Lê Lợi và
cả việc giết Lê Lai năm 1427. Điều
ấy chứng tỏ lúc bấy giờ có hai người
tên là Lai ".
(Sách Lam Sơn thực lục tục biên này chép
Lê Lai bị bắt đem về thành ở xă
Dựng Tú).
Bị vua giết mà vẫn c̣n được
giữ họ vua (quốc tính) sao? Xă Dựng Tú
thời Lê Lợi có thành không?
Phan Huy Lê và Phan Đại Doăn dựa vào Lam Sơn
thực lục tục biên (bản sao năm 1942)
để kết luận rằng có 2 ông Lê Lai,
một ông bị giết ở Dựng Tú (?),
một ông bị Lê Lợi giết? Theo Lê Quư Đôn
th́ có 3 ông Lê Lai: một ông bị giết ở Tây
Đô, một ông bị giết ở Đông Quan và
một ông bị Lê Lợi giết.
Không những thế, Phan Huy Lê và Phan Đại
Doăn (sđd) c̣n đưa ra thêm mấy tài liệu
tỏ rằng có nhiều ông Lê Lai tham gia Khởi
nghĩa Lam Sơn :
- Nguyễn Ba Lai người huyện Đăng
Cao cũng là Lê Lai.
- Nguyễn Thận ở Mục Sơn cũng có
tên là Lê Lai.
- Lê Văn An ở Mục Sơn cũng có tên là
Lê Lai. Đặc biệt ông Lê Lai này "đă
lấy thân thay Thái Tổ trong cơn nguy hiểm,
gần chết mà sống lại ". Ông Lê Lai này
không bị quân Minh giết chết.
Tính tổng cộng ít ra cũng đă có bốn
hay năm ông Lê Lai theo pḥ Lê Lợi từ ngày
đầu! Thật khác xa với lời than của
Nguyễn Trăi:
"Thế mà : Nhân tài lác đác như lá mùa
thu,
Tuấn kiệt lưa thưa như sao buổi
sớm…"
E rằng có hiện tượng thấy người
sang bắt quàng làm họ như người xưa
thường nói!
Hoàng Xuân Hăn phân vân tự hỏi :
"Lê Lai (bị Lê Lợi giết) này là ai ?
chắc cũng là một đại công thần.Trùng
tên chăng? hay là kẻ khắc chữ lầm tên
?". (HXH, tập 2, tr. 608).
Hải Dương và Hồ Khang (Lê Lợi và
Thanh Hóa trong khởi nghĩa Lam Sơn, Thanh Hóa, 1988,
tr.77) khẳng định:
"Nghĩa quân Lam Sơn có 2 người tên Lê
Lai. Lê Lai ( bị Lê Lợi giết) ở đây không
phải là Lê Lai đă hy sinh anh dũng để
cứu Lê Lợi ".
Hai tác giả không cho biết dựa vào tài
liệu nào.
Nguyễn Diên Niên th́ thắc mắc :
(…) " C̣n sự hy sinh của Lê Lai th́ khác
hẳn. Đó là sự hy sinh cao cả nhất, có
thể nói là to lớn nhất trong quá tŕnh
khởi nghĩa. Không có cái chết của Lê Lai th́
không c̣n cơ đồ nhà Lê. Ấy thế mà Toàn
thư, bộ quốc sử của triều Lê không
có một ḍng nào chép về cái chết ấy.
Thái độ đó phải được
giải thích như thế nào ? Phải chăng
sự im lặng này có quan hệ đến cái
vị trí số 2 của Lê Lai sau Lê Lợi (trong
Hội thề Lũng Nhai) và sự hy sinh của nhân
vật số hai ấy để bảo tồn
cuộc khởi nghĩa và người lănh tụ
tối cao ? Nhưng vấn đề này đă vượt
ra ngoài công tŕnh khảo cứu này". ( LSTLTH, tr.
100).
Dường như Nguyễn Diên Niên không để
ư đến chuyện Lê Lai bị trói bắt
về tâu lên vua nhà Minh nằm trong bản Lê Sát do
ông công bố.
Tiền Biên và Cương Mục không chép
chuyện tư mă Lê Lai bị Lê Lợi giết. Như
vậy đỡ gây thắc mắc cho người
đọc? Trong bản Thông Sử (chữ hán)
được Lê Mạnh Liêu dịch, tên tư mă
Lê Lai bị đục mất chữ Lai. Xoá tên như
vậy th́ người đọc sẽ không
biết người bị giết là ai?
Xung quanh chuyện ông Lê Lai cứu chúa c̣n mấy
chi tiết khác cần được xem lại.
Bản Lê Sát có 3 bài văn thề nằm ngoài
LSTL, một bài bằng chữ hán, hai bài bằng
chữ nôm (LSTLTH, tr. 201-203). Bài Thệ Từ ,
c̣n gọi là bài Thề nhớ ơn Lê Lai
(HXH, tập 2, tr. 600) do Lê Lợi sai Nguyễn Trăi chép
năm 1429 bằng chữ nôm, được đời
sau sao chép, có đoạn chính như sau :
"(…) Chúng bay cũng thời nhớ công Lê Lai
hay hết ḷng mà đổi áo cho trẫm chẳng
có tiếc mệnh, mà chịu chết thay trẫm,
công ấy cực cả thay. Trẫm đă táng Lê
Lai trong đền Lam để mai sau thời cho con
cháu Lê Lai ở hết ḷng cùng con cháu trẫm
(…)".
Có lẽ Lê Quư Đôn đă dựa vào đoạn
văn này để viết rằng :
"Vua (Lê Lợi) cảm động v́ ḷng trung
nghĩa của ông (Lê Lai), trước hết sai người
ngầm t́m di hài ông, đem về mai táng ở Lam
Sơn (…). Tháng 12 năm sau (1429), nhà vua sai
Nguyễn Trăi viết hai bản thề ước
trước và lời thề nhớ công của Lê
Lai, để vào trong ḥm vàng, lại gia phong cho ông
hàm thái úy." (TS, tr. 157).
Sai người ngầm t́m di hài có nghĩa là
ngầm t́m, lén t́m trong lúc c̣n quân Minh. Đọc
sử ai cũng thấy rằng từ ngày khởi
nghĩa đến ngày toàn thắng, Lê Lợi luôn
luôn phải lo nghĩ đối phó một mất
một c̣n với quân Minh. Không biết đă có lúc
nào Lê Lợi được rảnh rang để
nghĩ đến chuyện sai người ngầm
t́m di hài Lê Lai đem về táng ở Lam Sơn hay
ở đền Lam chưa?
Hoàng Xuân Hăn kết luận về bài Thề
nhớ ơn Lê Lai như sau :
"(…) Được nhận là xác thật, bài
thề A (tức là bài Thệ Từ) khẳng định
thêm một vài sự kiện lịch sử. Câu Lê
Lai hay hết ḷng v́ trẫm mà đổi áo cho
trẫm, xác nhận chuyện đổi áo. Câu
trẫm đă táng Lê Lai ở trong đền Lam
chứng thực sự Lê Lợi sai lén t́m di hài
Lai về táng ở Lam Sơn mà ta thấy chép trong
Thông sử.
(…) Kết luận đoạn này là có nhiều
phần chắc rằng bài A (bài Thệ từ)
nhắc đúng lời Lê Lợi đă thề trước
mặt các công thần về việc báo ơn Lê
Lai và đă bắt mọi người thề
theo". (HXH, tập 2, tr.613).
Thế nhưng:
Toàn Thư (tập 3, tr. 76-78) và Cương
Mục (tập 1, tr.864-866) lại cho biết :
"(Năm 1433, tháng 8) Vua về Lam Kinh. Tháng 8
nhuận, sao chổi mọc ở phương tây.
Ngày 22, vua băng ở chính tẩm.
(…) Mùa đông tháng 11 ngày 22, rước về
chôn ở Vĩnh Lăng tại Lam Sơn.
(…) Tháng 12, các quan theo hầu về Tây kinh,
dựng điện Lam Sơn".
Điện Lam Sơn đọc nôm là Đền
Lam Sơn hay Đền Lam. Điện Lam Sơn
được dựng sau khi Lê Lợi chết,
để thờ Lê Lợi. Chuyện Lê Lợi táng
Lê Lai ở đền Lam không thể xảy ra
được. Có nhiều khả năng, nếu
không muốn nói là chắc chắn, là đời
sau đă không nhắc đúng lời Lê Lợi,
đă chép thêm chuyện táng Lê Lai ở đền
Lam vào bài văn thề. Trừ phi ở Lam Sơn
lại có hai hoặc nhiều đền Lam!
*
Tóm lại, chuyện Lê Lai cứu chúa có vài
điều mờ ám, đáng nghi ngờ.
*
Cho rằng có hai hay bốn năm ông đại
thần Lê Lai, trùng tên trùng họ, cùng theo pḥ Lê
Lợi, là điều hơi khiên cưỡng,
chỉ làm rắc rối thêm chứ không giải
thích được những điều thêu
dệt, thậm chí mâu thuẫn của các sử
thần. Vả lại trong dân gian đă có con cháu
một đại công thần cho biết rằng ông
tổ của họ là Lê Lai "đă lấy thân
thay Thái Tổ trong cơn nguy hiểm, gần
chết mà sống lại ". Có một ông Lê Lai
cứu chúa không bị quân Minh giết !
Hay là ông Lê Lai cứu chúa này chỉ bị trói
bắt về tâu lên vua nhà Minh. Ông "đă
lấy thân thay Thái Tổ trong cơn nguy hiểm,
gần chết mà sống lại "? Quân Minh không
chiêu dụ được ông. Ông được hưởng
chính sách ân xá (hay được nghĩa quân Lam Sơn
giải phóng?). Nhờ có công cứu chúa ông
được phong tư mă, một chức lớn
thời Lê Lợi. Năm 1427 ông phạm tội
ăn nói ngạo mạn, bị Lê Lợi giết.
Đối với quân Minh th́ Lê Lợi "chưa
từng giết bậy một người nào,
bắt được viện binh của nhà Minh hơn
10 vạn người đều tha hết cả
", nhưng đối với các công thần, các
nguỵ quan về đầu hàng, th́ Lê Lợi
lại "đa nghi hay giết, đó là chỗ kém"
như Ngô Sĩ Liên đă đánh giá.
Kháng chiến thành công, Lê Lợi đă bắt
giam Nguyễn Trăi một thời gian. Trần Nguyên
Hăn nhận xét rằng Lê Lợi là người
"có tướng như Việt Vương, không
thể cùng sung sướng được". (TS,
tr.109).
Lê Lợi sai người bắt Trần Nguyên Hăn
khiến ông phải than trước khi tự
tử :"tôi với vua cùng mưu cứu dân. Nay
việc nghĩa lớn đă hoàn thành vua lại
muốn giết tôi, hoàng thiên có biết xin soi xét
cho" (TS, tr. 190). Phạm Văn Xảo cũng
bị Lê Lợi giết. Giết hai ông rồi,
"sau này vua Thái Tổ (Lê Lợi) hối hận,
thương hai người bị oan " (TS, tr.
193).
Rất có thể giết Tư mă Lê Lai rồi Lê
Lợi cũng hối hận, cũng cảm động
v́ ḷng trung nghĩa của Lê Lai nên đă cho
tổ chức lễ thề nhớ ơn Lê Lai.
Từ đây trở đi, Lê Lai được
tẩy oan, được phong thưởng, truy
tặng, được thờ. Con cháu Lê Lai
được các vua đời sau khen tặng v.v.
như chính sử ghi chép.
Dân gian đặt câu " Hăm mốt Lê Lai, hăm
hai Lê Lợi " cũng không ngoài mục đích
phục hồi danh dự cho Lê Lai bị giết
oan, góp phần làm đẹp thêm trang sử.
Giả thuyết trên đây cần được
các nhà sử học lưu ư, nghiên cứu thêm ngơ
hầu làm sáng tỏ chuyện ông Lê Lai cứu Lê
Lợi và ông Lê Lai bị Lê Lợi giết.
|