|
Những bài cùng tác giả
Thế giới ngày nay có mấy đặc điểm lớn
ngày càng nổi bật: 1) tài năng,
trí tuệ của con người, chứ không phải tài
nguyên vật chất sẵn có, là sức mạnh quyết định sự phồn vinh của xã hội;
2) toàn cầu hóa là xu thế không
cưỡng nổi chỉ có thể chấp nhận và thích nghi tốt nhất mới có thể phát
triển đất nước thuận lợi; 3) bảo vệ môi trường, ứng phó với biến
đổi khí hậu là yêu cầu khẩn thiết của cả loài người, riêng đối với một
số nước như Việt Nam càng thêm khẩn thiết; 4) thế giới biến chuyển cực nhanh,
với tính phức tạp và phi tuyến ngày càng tăng, muốn thành
công trong thế giới đó phải thường xuyên cập nhật tình hình để kịp thời
điều chỉnh tư duy và hành động cho thích hợp. Đó là nhận thức cơ bản cần xuất phát từ
đó để bàn định phương hướng phát triển kinh tế xã hội từng thời kỳ. Xem
thường hoặc nhận thức bất cập về bất cứ đặc điểm nào trên đây cũng đều có
thể dẫn đến sai lầm phải trả giá nặng nề, ngay trước mắt hoặc trong tương
lai không xa. Mặc dù từ nhiều năm rồi chúng ta đã cảm
nhận ngày càng thấm thía áp lực thời đại đối với công việc của đất nước,
song có lẽ do sức ỳ bảo thủ từ thời mấy chục năm bị cô lập với thế giới
vẫn còn quá mạnh, nên hai thập kỷ đổi mới vẫn chưa đủ cho chúng ta thay
đổi nếp tư duy, cách nhìn trong hàng lọat vấn đề hệ trọng. Đặc biệt tuy
đã nhận thức được phần nào tri thức, thông tin là của cải quý giá nhất
thời nay, nhưng giáo dục, khoa học – những lĩnh vực đã được long trọng
tuyên bố thuộc quốc sách hàng đầu và đã được đầu tư không ít từ mấy chục
năm nay – vẫn ì ạch, loay hoay với cung cách tư duy và hoạt động cũ kỹ. Dù
muốn nói gì vẫn không thể phủ nhận sự tụt hậu quá xa của chúng ta so với
thế giới và so với yêu cầu phát triển của đất nước. Nhiều người thường nghĩ rằng đối với một
dân tộc thông minh, lanh lợi, lại dũng cảm cần cù như dân tộc ta thì yếu
tố tài năng, trí tuệ nếu chưa phải là ưu thế ít ra cũng không thể là trở
ngại gì lớn khi bước vào kinh tế tri thức. Tuy nhiên thực tế phũ phàng cho
thấy không hẳn như vậy. Cái nghịch lý sờ sờ là tài trí và dũng
khí của người Việt trong công cuộc chống ngọai xâm tuyệt vời là thế mà
trong xây dựng hòa bình lại không mấy nổi bật, có phần thua kém nhiều dân
tộc khác. Nguyên nhân tại đâu ? Tất cả vấn đề là ở chỗ sự thông minh,
lanh lợi của từng cá nhân chưa là gì cả nếu những cá nhân ấy không được
liên kết trong một cơ chế hoạt động nhằm sản sinh ra synergy (cộng
năng) vượt hơn nhiều lần sức mạnh, tài trí, năng lực của từng cá nhân,
từng bộ phận cộng lại. Cái cơ chế đó chính là trí tuệ hệ thống, là
cái phần mềm để vận hành hệ thống một cách thông minh. Quản lý đất nước
trước hết là chăm lo thiết kế và từng bước hoàn thiện cái phần mềm đó để
có thể khai thác hết mọi tiềm năng. Không đi sâu vào chi tiết, chỉ xin nêu
lên một trong những niềm trăn trở lớn nhất của bất cứ ai có tấm lòng với
đất nước, đó là tại sao tham nhũng đã được xem là mối nguy hại đe dọa sự
mất còn của chế độ mà ba bốn chục năm nay vẫn không đẩy lùi được, mặc cho
sự bất bình của nhân dân và sự phê phán của dư luận bạn bè khắp nơi trên
thế giới ? Rất hiển nhiên chừng nào tham nhũng
còn nặng và ngày càng nặng như đã rõ từ mấy năm nay thì không thể nói đến
phát triển bền vững. Nhìn quanh ta, Indonesia đã có một thời phát
triển khá ấn tượng, nhưng rồi vì tham nhũng nên sụp đổ và cả chục năm sau
vẫn chưa gượng dậy được. Philippines từng là nước khá giả nhất ở Đông Nam
Á vào những năm 50-60 mà về sau tụt dần và lẹt đẹt mãi cũng chỉ vì tham
nhũng. Trái lại, Singapore, Hong Kong, Hàn Quốc đi nhanh được vì không bị
nạn tham nhũng trì kéo. Rộng ra trên thế giới cũng không thấy có nước tiên
tiến nào sống chung với tham nhũng mà tồn tại được lâu. Khi một căn bệnh xã hội nảy sinh và kéo
dài triền miên mấy chục năm trời, thì đó là biểu hiện một khuyết tật hệ
thống, không thể nào loại trừ chỉ bằng cải tiến khâu điều hành. Lúc đó
phải xem xét lại cơ chế họat động của hệ thống, chăc chắn trong cơ chế ấy
có lỗ hổng lớn, không xử lý cái lỗ hổng đó thì không có cách gì khôi phục
sự hoạt động bình thường của hệ thống. Một vị lãnh đạo gần đây có nói đại ý rằng
tham nhũng không phải là thói xấu cố hữu của người dân Việt Nam mà do quản
lý kém, khiến nhiều người vốn không muốn tham nhũng cũng bị lôi kéo vào
vòng tham nhũng. Đúng như vậy, đây là ung nhọt sinh ra do quản lý. Có điều
phải đi sâu hơn: vậy muốn cắt bỏ cái ung nhọt đó cần tìm ra cái lỗ hỗng
quản lý gì cần khắc phục và ai phải chịu trách nhiệm về cái lỗ hỗng đó ? Khoa học hiên đại đã phát hiện có nhiều
tổ chức, nhiều đối tượng trong thiên nhiên, trong xã hội rất phức tạp mà
cơ chế sinh ra và phát triển chúng lại đi theo một lược đồ lặp khá
đơn giản. Con quái vật tham nhũng thiên biến vạn hóa ở nước ta cũng đã
sinh ra theo một lược đồ lặp đơn giản như vậy, mà cốt lõi là cái nghịch
lý lương/thu nhập trong bộ máy hành chính sự nghiệp: chỉ trừ trong
một số ít ngành, đơn vị ưu tiên (không bao gồm khoa học, giáo dục), còn
phổ biến là lương quá thấp, không đủ sống mức sống hợp lý, trái lại thu
nhập thực tế cao hơn lương rất nhiều lần. Phần lương thì kiểm soát chặt
chẽ, dù vẫn còn nhiều bất công phi lý, nhưng phần thu nhập ngoài lương thì
phân phối tùy tiện, phụ thuộc vào khả năng tự xoay sở của từng ngành, từng
đơn vị, từng người. Mà biên độ xoay sở thì rộng bao la, càng lên cao càng
ít có kiểm soát vì trong nhiều trường hợp nó được hợp pháp hóa đến mức trở
thành đương nhiên. Cái lược đồ sản sinh ra tham nhũng đó lặp lại y như
nhau từ cấp thấp đên cấp cao. Và một khi lược đồ đó hoạt động thì cấp trên
dễ dãi, dung thứ cấp dưới, cấp dưới thông cảm, bảo vệ cấp trên, lập thành
một vỏ bọc kiên cố nuôi dưỡng tham nhũng bất chấp mọi luật lệ. Cho nên đây
là dạng tham nhũng cực kỳ nguy hiểm, nó là tham nhũng cơ cấu, tham nhũng
phát sinh và tồn tại trên nền tảng hoạt động của hệ thống. Sau nhiều năm tăng trưởng kinh tế khá ấn
tượng nhưng chủ yếu theo chiều rộng, bây giờ đến lúc phải chuyển hướng
sang tăng trưởng theo chiều sâu mới mong có thể phát triển bền vững. Hơn
lúc nào hết, cần xem xét lại cơ chế quản lý kinh tế xã hội để phát hiện,
loại trừ những khuyết tật hệ thống, mở đường cho giáo dục, khoa học phát
triển lành mạnh, trước hết là giải tỏa cái nghịch lý lương/thu nhập. Đương
nhiên đó chỉ là một bước, nhưng là bước cơ bản. Có thể khẳng định dứt
khoát chừng nào còn tồn tại cái nghịch lý quái gỡ này thì tham nhũng còn
nhiều đất để được nuôi dưỡng và phát triển, và triển vọng biến nước ta
thành một nước công nghiệp theo hướng hiện đại còn mờ mịt.
(đã đăng gần đúng nguyên văn ở báo Tia
Sáng, số Tết Canh Dần)
|