Vietsciences ; Huỳnh Long V�n ; Huynh Long Van ; T�c động của cơ sở hạ tầng tr�n m�i trường ch�u thổ đồng bằng Cửu Long ;science, khoa hoc, khoahoc, tin hoc, informatique;computer; vat ly; physics, physique, chimie, chemistry, hoa hoc, sinh vat, biologie

T�i liệu sử dụng trong phần phỏng vấn của Đ�i Ph�t thanh Quốc tế Ph�p RFI ng�y 11/06/2011

Thay mặt Nh�m Nghi�n cứu Văn ho� Đồng Nai Cửu Long (NCVHĐNCL) �c ch�u, ch�ng t�i tr�n trọng k�nh ch�o th�nh giả Đ�i Ph�t thanh Quốc Tế Ph�p (Radio France Internationale, RFI) v� to�n thể cộng đồng người Việt tr�n thế g�ới.

Nh�m Nghi�n cứu VHĐNCL �c ch�u được th�nh lập với mục đ�ch bảo tồn v� ph�t huy nền văn ho� đặc th� của v�ng đất ĐNCL. Ngo�i c�ng t�c bi�n khảo về c�c l�nh vực lịch sử, thơ văn, ng�n ngữ, nghệ thuật, di t�ch, con người... li�n quan đến v�ng ĐNCL, Nh�m c�n quan t�m đến sự ph�t triển bền vững của v�ng ch�u thổ đồng bằng Cửu Long VN(ĐBCLVN) v� t�i phụ tr�ch phần nghi�n cứu về những biến đổi trong khu vực s�ng Cửu Long.

Trong những năm gần đ�y, ch�ng ta đ� nghe rất nhiều về những t�c động ti�u cực, c� thể g�y ra, từ c�c đập thủy điện thượng nguồn tr�n hạ lưu s�ng Cửu Long; tuy nhi�n thử hỏi những kế họach ph�t triển n�ng nghiệp hiện nay của VN trong phạm vi của ch�u thổ c� g�y ra những t�c động ti�u cực n�o tr�n m�i trường ĐBCLVN hay kh�ng?

Đ�y l� c�u hỏi t�i h�n hạnh đ�ng g�p để giải đ�p qua phần tr�nh b�y sau đ�y về �Một số vấn đề về m�i trường g�y ra bởi sản xuất n�ng nghiệp trong ch�u thổ ĐBCLVN�

S�ng Cửu Long l� một trong những con s�ng quốc tế vĩ đại chảy qua 6 quốc gia Trung Quốc, Miến Điện, Th�i Lan, L�o, Cao Mi�n v� Việt Nam, c� nguồn t�i nguy�n phong ph� với khối thủy sản nước ngọt dồi d�o nhứt thế giới, nếu được khai th�c đ�ng c�ch sẽ g�p phần ph�t triển nền kinh tế của c�c quốc gia trong lưu vực.

Từ 1986 Trung Quốc đ� bắt đầu khai th�c nguồn nước s�ng Cửu Long với chương tr�nh x�y đập thủy điện tr�n d�ng ch�nh ở thượng nguồn v�ng V�n Nam; 4 đập đ� được đưa v�o sử dụng v� 4 đập kh�c hoặc đang x�y hay nằm trong kế hoạch.

Một c�ch d� dỏm, tự v� m�nh như �Những b�nh ph�t điện của khu vực Đ�ng Nam �� L�o v� Cao Mi�n ph�t hoạ kế hoạch x�y 11 đập thủy điện tr�n d�ng ch�nh hạ lưu s�ng Cửu Long. V�o th�ng 9/2010 ch�nh phủ L�o tiến h�nh thủ tục x�y đập thủy điện Xayaburi, một trong 6 đập ở thượng L�o. Điều n�y tạo ra nhiều lo ngại v� phản đối của đa số d�n ch�ng sống trong v�ng hạ lưu s�ng Cửu Long.

Nếu những kế hoạch kỹ nghệ h�a d�ng nước s�ng Cửu Long ở thượng nguồn c� thể g�y ra những hậu quả bất lợi cho sản xuất n�ng ngư nghi�p v� ảnh hưởng đến cuộc sống của người d�n v�ng ĐBCLVN, th� sự ph�t triển rất nhanh ch�ng trong thời gian qua v� hiện nay, về kinh tế n�ng nghiệp của ch�nh v�ng ch�u thổ, cũng tạo n�n sức �p nặng nề l�n m�i trường thi�n nhi�n, v� c�c kế hoạch ph�t triển cơ sở hạ tầng được tiến h�nh �o ạt, nhưng thiếu quan t�m đến những t�c động g�y ra cho m�i trường.

*****

Điều kiện thi�n nhi�n của ch�u thổ ĐBCLVN tạo ra nhiều cơ hội thuận tiện nhưng đồng thời cũng g�y ra kh�ng �t kh� khăn cho cuộc sống của người d�n trong lưu vực. ĐBCLVN li�n tục trải qua những biến đổi; tuy nhi�n đ�ng kể nhứt l� trong khoảng thời gian sau 1975, m� nhịp độ, tầm v�c v� kh�ng gian của những biến đổi đ� gia tăng một c�ch đ�ng kể; những thay đổi n�y được th�c đầy bởi nhu cầu ch�nh trị lẫn kinh tế v� được thực hiện qua c�c chương tr�nh ph�t triển c�c cơ sở hạ tầng.

Mặc d� một số đề �n thực sự đem lại những lợi �ch về mặt kinh tế cho người d�n, đ�ng theo mục đ�ch, nhưng ảnh hưởng đến m�i trường thường kh�ng được t�m hiểu hay để � đến.

Trong số những chương tr�nh ph�t triển ĐBCLVN c� hai kế hoạch đ�ng kể về n�ng nghiệp:

kiểm so�t v� ph�n phối nguồn nước
khai th�c v�ng ven biển của ch�u thổ ĐBCLVN

A. Ảnh hưởng ti�u cực của kế hoạch kiểm so�t v� ph�n phối nguồn nước

Trồng l�a l� sinh hoạt kinh tế h�ng đầu của v�ng ch�u thổ ĐBCLVN. Hơn 90% đất n�ng nghiệp được d�ng để trồng l�a, g�p phần đ�ng kể v�o nền kinh tế của VN: sản xuất hơn 50% tổng sản lượng l�a gạo to�n quốc v� biến VN th�nh một trong số c�c quốc gia sản xuất l�a gạo h�ng đầu thế giới. L�a bắt đầu được trồng ở ch�u thổ đồng bằng Cửu Long ngay sau đợt định cư đầu ti�n của người VN v�o đầu thế kỷ 18, dần dần lan rộng ra tr�n to�n thể ch�u thổ v� ph�t triển nhanh ch�ng nhờ hệ thống kinh đ�o, được thiết lập từ hậu b�n thế kỷ 19 đến giữa thế kỷ 20. Tuy nhi�n hệ thống thủy lợi chỉ được �p dụng, khi chế độ tập thể h�a n�ng nghiệp ra đời, sau khi chiến tranh VN chấm dứt. Trong những thập ni�n 1970�s v� 1980�s, ng�nh n�ng nghiệp th�m canh được ph�t triển nhanh ch�ng tr�n to�n v�ng ch�u thổ v� khuynh hướng n�y ng�y c�ng được khuyến kh�ch, tiếp theo ch�nh s�ch đổi mới được ban h�nh v�o năm 1986, định hướng VN theo kinh tế thị trường. Do đ� những v�ng đất ph�n rộng lớn ở Đồng Th�p, khu Tứ gi�c Long Xuy�n v� b�n đảo C� Mau, từ trước kh�ng thể sử dụng cho canh t�c n�ng nghiệp, nay được cải biến để trồng l�a, nhờ mạng lưới kinh đ�o được b�nh trướng. Những giống l�a c� năng xuất cao được chọn lựa, th�m v�o đ� l� sử dụng ph�n b�n, ho� chất n�ng nghiệp kết hợp với những kỹ thuật canh n�ng cải tiến, gi�p n�ng cao năng xuất.

Trước thập ni�n 1990�s, c�ng t�c điều h�a thủy lợi c�n ph�n t�n; điển h�nh l� những biện ph�p kiểm so�t lũ lụt thường được d�nh cho những v�ng đất rộng từ 100ha đến 1000 ha, bao bọc bởi những kinh đ�o cấp 1 v� 2; kinh đ�o cấp 3 được d�ng để dẫn v� th�o nước cho những v�ng nhỏ hơn 100ha. Sau đ� với Kế hoạch Tổng thể Mekong (Mekong Master Plan) những tiểu v�ng c� ranh giới r� rệt cho từng khu vực với diện t�ch từ 10.000ha đến 100.000ha được thiết lập, đ� l� c�c tiểu v�ng: Nam Măng Th�t, Quản Lộ Phụng Hiệp, B� Linh T� Li�m, Tiệp Nhất v� � M�n X� No.

Ph�t triển c�c cơ sở hạ tầng nhằm kiểm so�t v� ph�n phối nguồn nước trong ch�u thổ ĐBCLVN để gia tăng sản xuất n�ng nghiệp được thực hiện qua 3 loại c�ng tr�nh kh�c nhau: đ�o kinh, đắp đ� bao v� thiết kế c�c cống thủy lợi.

a. Đ�o Kinh

Kinh đ�o c� nhiều chức năng như:

dẫn nước từ s�ng ch�nh đến khu vực canh t�c
l�m kh� đồng ruộng v�
r�t nước lũ từ c�c khu trồng trọt ra c�c s�ng ch�nh v� biển
Khi những kế hoạch kiểm so�t nguồn nước được đưa v�o xử dụng, kinh đ�o c�n c� th�m chức năng th�o xả acid từ những v�ng đất ph�n.
Ở v�ng biển, kinh rạch l� đường dẫn nước mặn cần thiết cho rừng đước v� nu�i trồng thủy sản.

Kinh cấp 1 dẫn nước từ những nguồn nước thi�n nhi�n (s�ng ch�nh, biển) đến những v�ng nằm trong kế hoạch kiểm so�t nguồn nước; kinh cấp 2 nối liền kinh cấp 1 v� kinh cấp 3 dẫn nước ra, v�o c�c c�nh đồng.

b. Đ� bao

Đ� được đắp l�n từ đất đ�o kinh hay từ đất nạo v�t những đường nước thi�n nhi�n. T�c dụng của đ� bao l� đề ph�ng, tr� ho�n nước tr�n ngập v�o c�c c�nh đồng hay lũ lụt ở v�ng ven biển.

c. Cống thủy lợi

Nước chảy ra v�o c�c con kinh được kiểm so�t bằng c�c cống thủy lợi. Chức năng của cống thay đổi t�y theo nơi:

Ở v�ng tr�n của ch�u thổ, như Đồng Th�p, Ch�u Đốc, Long Xuy�n l� những v�ng bị ngập lụt s�u v� k�o d�i, cống được d�ng để ngăn chận nước lụt từ s�ng ch�nh tr�n v�o c�c c�nh đồng v�o đầu m�a lụt cho đến khi vụ l�a h�-thu được thu hoạch xong.
Ngược lại ở v�ng ven biển, cống thủy lợi c� hai t�c dụng:
- kềm chế nước lụt v�
- th�o nước từ c�c c�nh đồng v�o m�a mưa v� ngăn nước mặn v�o c�c c�nh đồng v�o m�a kh�.

I. Ảnh hưởng tr�n s�ng ch�nh v� kinh đ�o

1. V�o m�a lũ

Trong điều kiện thi�n nhi�n, nước lũ tăng từng bực, bắt đầu ở thượng nguồn tr�n dần xuống hạ nguồn của ch�u thổ. Mực nước tiếp tục d�ng cao tr�n s�ng ch�nh, l�n đến ngang mặt bờ s�ng v� từ từ tr�n bờ, bao phủ c�c c�nh đồng. Tiếp đ� to�n thể bề mặt của đồng bằng ch�u thổ trở th�nh trục lộ ch�nh để nước di chuyển xuống phần dưới của ch�u thổ.

Kế hoạch kiểm so�t v� ph�n phối nguồn nước l�m thay đổi tiến tr�nh thủy học tự nhi�n n�y trong ch�u thổ ĐBCLVN. Kinh đ�o v� đ� bao đ� ph�n chia m�i trường ch�u thổ th�nh từng mảnh, khiến cho m� h�nh của d�ng chảy thay đổi v� động t�nh của �nước tr�n bờ� trở n�n phức tạp.

Những cấu tr�c d�ng kiểm so�t nguồn nước l�m gi�n đoạn tiến tr�nh �nước tr�n bờ�:

a. Ở những v�ng trồng l�a 3 m�a

Đ� bao ngăn chận ho�n to�n �nước tr�n bờ� v� nước lũ với khối lượng lớn bị giữ lại trong c�c d�ng s�ng v� kinh đ�o ch�nh.

Trong c�c s�ng ch�nh, nước chảy mạnh hơn n�n l�m sạt bờ v� l�m biến dạng c�c con s�ng; ngo�i ra c�c chất rắn v� chất trầm t�ch to hạt được vận chuyển xuống hạ nguồn khiến những đoạn s�ng ở hạ nguồn bị bồi lắng v� cạn dần; trong trường hợp n�y, th� chỉ một trận lụt nhỏ cũng đủ l�m cho c�c v�ng ở hạ nguồn bị ngập lụt trầm trọng v� g�y nhiều thiệt hại, v� ở đ�y kh�ng c� những đ� ph�ng lụt.

Theo kết quả nghi�n cứu của �Australian Mekong Resource Centre, Sydney University�, th� từ sau khi hệ thống đ� bao được thiết lập ở c�c v�ng ph�a tr�n ch�u thổ, th� một số b�i đất ngầm đ� xuất hiện tr�n c�c đoạn s�ng thuộc hạ nguồn, v� r� r�ng hơn nữa l� một trong hai cửa s�ng B�nh Thủy, nằm c�ch Cần Thơ 5km về ph�a T�y đ� bị bồi lấp. Th�m v�o đ� mặc d� mực nước ở phần tr�n của ch�u thổ tại T�n Ch�u, trong những năm gần đ�y xuống thấp hơn trước kia, nhưng mực nước s�ng Hậu ở Cần Thơ ngược lại l�n cao khoảng 20cm; điều n�y cho thấy, c� thề l� đọan n�y của s�ng Hậu đ� bị l�m cạn bởi chất trầm t�ch, đ�ng ra nếu kh�ng c� đ� bao đ� bồi lấp c�c c�nh đồng nằm ở phần tr�n của ch�u thổ.

Trong lịch sử nh�n loại, rất nhiều trường hợp v� b�i học được r�t ra từ nhiều hệ thống ch�u thổ kh�c nhau tr�n thế giới như s�ng Ho�ng (Trung Quốc), s�ng Mississipi (Hoa Kỳ), s�ng Hồng (VN)... v� những d�ng s�ng cạn, khi gặp trận lụt lớn, d�ng nước đột nhi�n chuyển hướng, bất chợt tạo ra những trận lũ, trong khoảnh khắc t�n ph� nhiều khu vực đ�ng d�n, g�y thiệt hại trầm trọng về nh�n mạng lẫn t�i sản.

b. Ở c�c v�ng trồng l�a 2 m�a

V�o l�c cao điểm của trận lụt, nước lụt tr�n c�c bờ đ�; tuy nhi�n do bề mặt của ch�u thổ gồ ghề v� c�c đ� bao, n�n nước lũ di chuyển rất chậm xuống phần dưới của ch�u thổ. Nếu gặp phải một tr�n lụt lớn như v�o th�ng 9 th�ng 10 năm 2000 th� lụt sẽ k�o d�i v� nước ngập rất s�u.

2. V�o m�a kh�

Trong điều kiện thi�n nhi�n, sau cao điểm của m�a nước lụt, mực nước s�ng ch�nh hạ thấp, v� khối nước t�ch trữ trong c�c c�nh đồng v�o m�a lũ sẽ chảy ngược ra v� cung cấp nước cho c�c con s�ng ch�nh v�o đầu m�a kh�; nhờ thế m� thủy lượng của d�ng s�ng ch�nh ở hạ nguồn giảm s�t kh�ng đ�ng kể so với thượng nguồn.Tuy nhi�n do ảnh hưởng của đ�o kinh cấp 1 để r�t nước từ s�ng ch�nh, khiến thủy lượng của c�c con s�ng trở n�n giảm s�t v�o m�a kh� v� tiếp tục giảm dần dọc theo hạ nguồn.

Trồng th�m l�a tr�n những v�ng đầm lầy ngậm ph�n ở Đồng Th�p v� Khu Tứ gi�c Long Xuy�n, g�y ra những ảnh hưởng đ�ng kể, l�m giảm thủy lượng của d�ng s�ng ch�nh, v� một khối lượng khổng lồ nước từ c�c con s�ng ch�nh được thu r�t để rửa đất th�o ph�n.

Hậu quả của t�c động n�y l� k�o d�i thời gian nước biển x�m nhập v�o nội địa v� phạm vi ngập mặn b�nh trướng. Những dữ kiện được thu thập từ thập ni�n 1980�s đến nay cho thấy thời gian nước mặn x�m nhập v�o c�c s�ng Tiền, s�ng Hậu đ� k�o d�i th�m; thực thế những v�ng nhiễm mặn, mỗi năm c�ng rộng lớn hơn như nhận thấy ở Bến Tre, Tr� Vinh, S�c Trăng, Bạc Li�u, C� Mau v� cả đến Hậu Giang trong 2 năm gần đ�y. Nước biển x�m nhập s�u hơn v�o ch�u thổ ĐBCLVN kh� tr�nh khỏi v� trong tương lai sẽ c� th�m nhiều kế hoạch kiểm so�t v� ph�n phối nguồn nước được thực hiện, th�m v�o đ� l� d�n số ng�y c�ng gia tăng, tiếp theo l� đ� thị h�a v� kỹ nghệ ho� v�ng ch�u thổ sẽ tạo th�m sức �p l�n nguồn nước. Đ�y l� mối đe dọa nghi�m trọng đối với ĐBCLVN b�n cạnh những ảnh hưởng ti�u cực g�y ra bởi c�c đập thủy điện v� c�c hồ chứa ở thượng nguồn Cửu Long.

II. Ảnh hưởng tr�n vận chuyển v� ph�n phối khối lượng ph� sa

Trong điều kiện thi�n nhi�n, to�n v�ng ch�u thổ mỗi năm được ph� sa bồi lấp nhờ �lũ tr�n bờ�; tuy nhi�n trong những năm gần đ�y bị hạn chế hay ho�n to�n bị chận đứng từ khi c� c�c đ� bao. Sự gi�n đọan bồi lấp n�y l�m năng xuất n�ng nghiệp của đất bị giảm s�t (ph� sa l�m đất ph� nhi�u, cung cấp oxygen l�m đất kh�ng bị dẽ cứng, gi�p rễ mọc tốt, hấp thụ chất dinh dưỡng, đồng thời tr�nh ph�ng th�ch kh� SH2 c� hại cho m�a m�ng).

�Lũ tr�n bờ� bị ngăn chận, ph� sa được giữ lại trong s�ng ch�nh v� kinh rạch. Ở những kinh lớn nước chảy mạnh c� thể di chuyển ph� sa ra khỏi s�ng ch�nh. Đ� l� trường hợp kinh đ�o cấp 1, dọc theo khu Tứ gi�c Long Xuy�n, đ� r�t v� chuy�n chở một khối lượng đ�ng kể chất trầm t�ch mịn của s�ng Hậu ra vịnh Th�i Lan; hậu quả l� lượng ph� sa mịn chảy ra biển Đ�ng đ� giảm đi một c�ch r� rệt, khiến bờ biển ph�a Đ�ng v� mũi C� Mau kh�ng c�n được bồi lấp nhanh ch�ng như trước.

III. Ảnh hưởng do cải tạo đất ph�n

Một trong những mục đ�ch của c�c dự �n kiểm so�t v� ph�n phối nguồn nước l� đ�o kinh nhằm:

gia tăng khối nước ngọt r�t từ c�c s�ng ch�nh v� d�ng để cải tạo c�c khu vực đất ph�n
cải thiện hệ thống th�o nước ph�n bị ứ đọng ở nhiều nơi trong ch�u thổ.
Đ�y l� trường hợp được �p dụng ở Đồng Th�p. So với những năm 1980�s, th� hiện nay � v�ng đất ngậm ph�n đ� được cải biến v� thời gian ngậm ph�n giảm từ 6 th�ng xuống c�n 3 th�ng mỗi năm.Tuy nhi�n c�ng t�c l�m giảm độ t�c hại của nước ph�n chỉ c� hiệu quả tại chổ, v� c�c kinh đ�o một mặt gi�p cải thiện đất đai trong v�ng, nhưng mặt kh�c l�m gia tăng khối lượng acid ph�ng th�ch từ v�ng đất ph�n ra m�i trường. Như ở Đồng Th�p, nước s�ng Tiền được d�ng để rửa ph�n v�ng đất ph�a T�y v� lượng ph�n xả ra theo d�ng nước chảy về hướng Đ�ng trước khi đổ v�o s�ng V�m Cỏ T�y. Khối lượng acid ph�ng th�ch v�o s�ng V�m Cỏ T�y gia tăng từ khi c� chương tr�nh kiểm so�t v� ph�n phối nguồn nước ở Đồng Th�p. Từ những kinh nghiệm thu thập được trong việc cải biến đất ph�n ở v�ng Hunter River nằm dọc bờ biển ph�a Đ�ng thuộc tiểu bang NSW Australia, th� theo ước t�nh, hằng năm cải tạo đất ph�n ở ch�u thổ ĐBCLVN c� thể ph�ng th�ch đến h�ng trăm ng�n tấn acid sulphuric v�o c�c kinh rạch, hủy diệt rất nhiều sinh vật v� những hệ m�i sinh trong v�ng.

IV. Ảnh hưởng tr�n phẫm chất nguồn nước

Những thay đổi về thủy t�nh của d�ng nước, di chuyển của c�c chất trầm t�ch c�ng với d�n số trong v�ng gia tăng v� trồng l�a th�m canh đ� tạo ra những ảnh hưởng c� t�nh t�ch luỹ l�m cho phẫm chất nguồn nước trở n�n tồi tệ hơn.

Nước ở kinh rạch gần v�ng xả ph�n, c� t�nh acid rất cao, chỉ số pH từ 2.5 � 4.0, ngo�i ra c�n chứa nhiều độc tố như c�c kim loại nặng Fe, Al, Cd, chất hữu cơ, h�a tố N, P, thuốc trừ s�u v� mầm g�y bệnh c� từ ph�n người v� chất phế thải trong n�ng trại. Ngoại trừ 2 s�ng Tiền v� Hậu, gần như to�n thể nguồn nước mặt của ĐBCLVN đều c� chứa chất hữu cơ v� c�c ho� tố. Nguồn nước � nhiễm khiến thỉnh thoảng c� nu�i trong c�c b� tr�n s�ng v�ng Hồng Ngự, Ch�u Đốc, Long Xuy�n, Cần Thơ bị chết h�ng loạt.

Ở những nơi trồng l�a 2 m�a, v�o l�c cao điểm của lũ lụt, nước lũ tr�n bờ tom g�p chất phế thải từ c�c hộ gia cư, chất bẩn rắn v� c�c chất � nhiễm kh�c; đến khi nước ở s�ng ch�nh bắt đầu r�t, nước ở c�c c�nh đồng vẫn kh�ng tho�t kịp, do đ� người d�n trong v�ng phải sống chung với nguồn � nhiễm trong suốt thời gian nước lụt, điều n�y g�y nguy hại cho sức khỏe của cư d�n.

V. Ảnh hưởng tr�n m�i sinh

Kế hoạch qui m� kiểm so�t v� ph�n phối nguồn nước l�m

giảm dần diện t�ch của những v�ng c� hệ sinh th�i gần như thi�n nhi�n (v� một số đất ở khu Tứ gi�c Long Xuy�n, Đồng Th�p giờ đ�y được đưa v�o canh t�c)
Đ�o kinh, đắp đ� bao, đặt cống thủy lợi đ� ph�n l� v� ngăn chia hệ sinh th�i của ch�u thổ ĐBCLVN:
- ngăn cản sự vận chuyển tự nhi�n của d�ng nước v� ph� sa
- ngăn cản sự ho�n tr� của sinh vật v� c�c c�y mầm (lo�i c� trắng kh�ng thể l�n đồng ruộng để sinh sản v� tăng trưởng v�o m�a lũ v� c�c đ� bao)
- thay đổi m�i trường sinh sống của sinh vật (nạo v�t kinh khiến l�ng s�ng c� h�nh dạng v� độ s�u nhứt định kh�ng th�ch hợp cho sự sinh tồn của một số thủy sinh vật)
loại bỏ dần dần t�nh đa dạng sinh học của m�i trường: chỉ những sinh vật c� t�nh th�ch ứng cao mới c� thể tồn tại trong m�i trường ng�y c�ng thiếu an to�n.

B. Khai th�c v�ng ven biển ch�u thổ ĐBCLVN

V�ng ven biển ch�u thổ ĐBCLVN c� �t người định cư v� điều kiện sinh sống nơi đ�y rất khắc nghiệt do nước mặn, đất ph�n v� nước bị ứ đọng. Ở đ�y canh t�c cổ truyền được điều chỉnh để th�ch hợp với những thay đổi theo m�a của m�i trường: trồng l�a v�o m�a mưa v� nu�i t�m v�o m�a kh�.

Hiện nay nhờ c�ng tr�nh thủy lợi n�n ở v�ng đất nằm trong kế hoạch kiểm so�t v� ph�n phối nguồn nước, l�a được trồng 2-3 m�a mỗi năm; c�n d�y đất nằm giữa bờ biển v� ranh giới của v�ng đất n�y, được d�ng để nu�i t�m dựa v�o nguồn t�i nguy�n thi�n (nước mặn).

I. Nu�i t�m

Nu�i trồng thủy sản l� một phần trong cuộc sống n�ng nghiệp l�u đời của người d�n v�ng ch�u thổ ĐBCLVN. Từ 1980�s, ng�nh nu�i t�m quảng canh trong ao được b�nh trướng nhanh ch�ng, tuy nhi�n do kỹ thuật k�m, n�n năng xuất giảm dần. Để b� đấp v�o những giảm s�t về lợi tức, một số n�ng d�n bỏ những ao cũ, ph� th�m rừng, đ�o th�m những ao mới; điều n�y đưa đến hậu quả l� cả một khu rừng đước trở th�nh v�ng đất hoang đầy cỏ dại. Trong khoảng thời gian từ 1983 đến 1995, C� Mau v� Bạc Li�u mất một nửa diện t�ch rừng đước.

II. Trồng l�a thủy lợi

Thiết kế cống ngăn nước mặn v� chuyển d�ng nước s�ng Hậu để ngọt ho� b�n đảo C� Mau gi�p thiết lập tiểu v�ng Quản Lộ Phụng Hiệp v� nhờ đ� m� l�a được trồng 2-3 m�a mỗi năm thay v� chỉ 1 m�a như trước kia. Diện t�ch trồng l�a thủy lợi tiếp tục được tăng th�m trong tương lai nhờ v�o c�c c�ng tr�nh thủy lợi kh�c; ở Bạc Li�u c� kế hoạch mở rộng diện t�ch trồng l�a đến những v�ng đất trước đ�y bị ngập mặn suốt năm.

III. Ảnh hưởng ti�u cực của nu�i t�m v� c�c kế hoạch thủy lợi tr�n m�i trường

Đ�o kinh nu�i t�m đem chất trầm t�ch từ ngo�i biển v�o bồi lấp v�ng ven biền hai b�n bờ kinh cũng như đ�o ao nu�i t�m, đất đ�o l�n d�ng đắp bờ ao: hai động t�c n�y l�m cho mặt đất của một số nơi v�ng ven biển trở n�n cao th�m, điều kiện n�y kh�ng th�ch hợp cho sự sinh tồn của một số c�c loại c�y c� t�c dụng giữ đất chống sạt lỡ bờ biển v� thế c�c c�y mấm, c�y đước bị chết dần.
Nước xả dơ bẩn từ c�c ao nu�i t�m v� acid ph�ng th�ch từ đất ngậm ph�n của c�c bờ ao l�m c�y đước c�i cọc.
Đặt cống ngăn nước mặn để trồng l�a thủy lợi, l�m mất đi m�i trường nước lợ, khiến c�c c�y dừa nước, c�y đước mọc dọc theo bờ kinh bị hủy diệt.
Những ảnh hưởng ti�u cực n�u tr�n dẫn đến t�nh trạng sạt lỡ bờ biển rất trầm trọng như nhận thấy ở Vĩnh Ch�u, Bạc Li�u.
Ngo�i ra những kinh đ�o dọc theo bờ biển ph�a Đ�ng (d�ng để dẫn nước v�o c�c ao nu�i t�m) l�m gi�n đoạn hệ thống chuy�n chở ph� sa dọc theo bờ biến, khiến khối lượng trầm t�ch chuyển xuống ph�a Nam để b�nh trường mũi C� Mau cũng bị giảm dần.
Chuyển một khối nước khổng lồ từ s�ng Hậu để ngọt ho� b�n đảo C� Mau v� trồng l�a 2-3 m�a, l�m trầm trọng th�m t�nh trạng nước mặn x�m thực v�o c�c v�ng hạ nguồn ch�u thổ v�o m�a kh�.
B�nh trướng kế hoạch trồng l�a thủy lợi đến những v�ng ngập mặn vĩnh viễn sẽ l�m giảm diện t�ch nu�i t�m của một số người d�n trong v�ng, v� thế c� thể tạo ra những xung đột trong x� hội - g�y ra bởi m�u thuẫn trong sử dụng nguồn t�i nguy�n thi�n nhi�n (đất v� nước) - đe doạ khả năng sinh tồn của người d�n địa phương.

C. Kết luận v� Đề nghị

Ph�t triển c�c cơ sở hạ tầng, để gia tăng sản xuất n�ng nghiệp tạo ra một số vấn đề cho m�i trường ch�u thổ ĐBCLVN; đ�y l� hậu quả của những lỗi lầm, kh�ng nhận ra ch�u thổ ĐBCLVN l� một hệ thống gồm nhiều hệ m�i sinh kh�c nhau nhưng c� t�nh li�n kết. Chận đứng khả năng bồi lấp của lũ lụt v� hủy diệt rừng đước thật sự đ� chấm dứt khuynh hướng bồi lấp thi�n nhi�n nhằm b�nh trướng diện t�ch của ch�u thổ, lấn biển để đần dần biến đổi m�i trường nước mặn trở th�nh ngọt. Ở những khu đầm lầy của ch�u thổ, �nước ngập tr�n bờ mang ph� sa bồi lấp v�ng đất thấp ngậm ph�n, một h�nh thức cải tạo tự nhi�n đất đai. Nếu những cơ chế thi�n nhi�n cải thiện m�i trường n�y bị hủy bỏ, th� trong tương lai, ch�u thổ ĐBCLVN kh� tr�nh khỏi những vấn đề về m�i trường v� kinh tế li�n quan đến đất mặn, đất ph�n.

Ở xứ �c, Murray-Darling l� một hệ thống gồm ba s�ng Murray, Darling v� Murrumbidgee với d�ng nước được 5 tiểu bang v� 1 l�nh thổ sử dụng. Từ nhiều thập ni�n trước đ�y, một khối nước qu� lớn đ� d�nh cho sản xuất n�ng nghiệp; điều n�y ảnh hưởng đến cuộc sống của người d�n ở Adelaide, một th�nh phố hạ nguồn v� nguồn nước ở đ�y ng�y c�ng mặn hơn. Để giải quyết t�nh trạng kh� khăn n�y, cắt giảm khối nước d�nh cho n�ng nghiệp l� một trong những biện ph�p được ch�nh phủ �c đem ra thi h�nh. Đ�y l� b�i học cho VN ? v� liệu kế hoạch cắt giảm nguồn nước sử dụng trong n�ng nghiệp, cũng cần được �p dụng cho ĐBCLVN? th� dụ như t�i qui hoạch c�c v�ng trồng trọt, khuyến kh�ch n�ng d�n trồng những loại hoa m�u th�ch hợp với đất ph�n như kh�m, khoai từ, c�y điều, tr�m, ở v�ng Đồng Th�p, Tứ gi�c Long Xuy�n v� C� Mau v.v gi�p tiết kiệm một khối nước khổng lồ d�ng để rửa đất xả ph�n.

Do ảnh hưởng t�n ph� rừng ngập mặn của nu�i t�m quảng canh v� hủy hoại c�c lo�i c�y c� chức năng che chở bờ biển chống sạt lỡ g�y ra bởi c�c cống ngăn mặn, thiết tưởng nh� cầm quyền địa phương v� trung ương cần c� những biện ph�p th�ch ứng để bảo vệ v� duy tr� c�c khu rừng ven biển v� nếu kh�ng, bờ biển ph�a Đ�ng sẽ trở n�n trơ trọi, g�y nhiều thiệt hại cho người d�n trong v�ng khi gặp thi�n tai.

Để bảo đảm ĐBCLVN được tăng trưởng một c�ch bền vững, đề nghị trong tương lai c�c kế hoạch ph�t triển v�ng ch�u thổ phải được nghi�n cứu một c�ch nghi�m t�c v� dựa tr�n c�c ti�u chuẩn quốc tế (được Ủy hội Mekong sử dụng) để đ�nh gi� những lợi �ch lẫn tổn hại m� chương tr�nh c� thể đem lại, đặc biệt đối với m�i trường của to�n v�ng ch�u thổ c�ng ảnh hưởng của biến đổi kh� hậu to�n cầu, t�c động của c�c đập thủy điện thượng nguồn v� những thay đổi nhanh ch�ng tr�n mặt x� hội.

Th�nh thật c�m ơn v� tr�n trọng k�nh ch�o