Những chữ viết tắt:

·  ANMT – An ninh môi trường
·  BVMT – Bảo vệ Môi trường
·  ĐA SĐN – Đề án bảo vệ Môi trường Lưu vực sông Đồng Nai
·  PTBV – Phát triển bền vững
·  QHBX – Quy hoạch phân vùng, thăm dò, khai thác, chế biến, sử dụng quặng bauxite giai đoạn 2007-2015 của Tập đoàn Than - Khoáng sản Việt Nam
·  SĐN – Hệ thống sông Đồng Nai
·  TKV – Tập đoàn Than - Khoáng sản Việt Nam
·  UB SĐN – Uỷ ban Bảo vệ Môi trường Lưu vực sông Đồng Nai
·  VACNE – Hội Bảo vệ Thiên nhiên và Môi trường Việt Nam
·  VUSTA – Liên hiệp các Hội Khoa học và Kỹ thuật Việt Nam
 
Giới thiệu chung
 

Ngày 1/11/2007, Thủ tướng Chính phủ đã ký quyết định QĐ 167/2007/QĐ-TTg phê duyệt Quy hoạch phân vùng, thăm dò, khai thác, chế biến, sử dụng quặng bauxite giai đoạn 2007-2015 (QHBX) tại Tây Nguyên do Tập đoàn Than - Khoáng sản Việt Nam (TKV) đệ trình. Trong năm 2008 đã có hai dự án khai thác bauxite và sản xuất alumina tổng công suất 1,2 triệu tấn/năm (600.000 tấn alumina/dự án) triển khai tại Tân Rai (Lâm Đồng) và Nhân Cơ (Đắk Nông).

Một tháng sau, tháng 12/2007, Thủ tướng Chính phủ cũng đã phê duyệt Đề án bảo vệ Môi trường lưu vực sông Đồng Nai (ĐA SĐN) đến năm 2020. Theo đó, lấy phòng ngừa, giảm thiểu ô nhiễm và ngăn chặn suy thoái môi trường là chính; kết hợp xử lý, khắc phục từng bước các điểm nóng về ô nhiễm, bảo vệ môi trường trên toàn lưu vực, đặc biệt là những nguồn nước được sử dụng cho mục đích cấp nước sinh hoạt. Bảo vệ môi trường lưu vực SĐN phải được giải quyết tổng thể, thống nhất trên toàn lưu vực với sự kết hợp hài hoà của 12 tỉnh thành trên lưu vực. Một năm sau nữa, ngày 3/12/2008, Thủ tướng Chính phủ ký quyết định thành lập Uỷ ban Bảo vệ Môi trường Lưu vực sông Đồng Nai (UB SĐN) để chỉ đạo, điều phối liên ngành, liên vùng, thống nhất thực hiện ĐA SĐN. Việc thành lập UB SĐN là một động thái tích cực triển khai thực hiện ĐA SĐN trong đó có Đăk Nông và Lâm Đồng – khai trường chủ yếu bauxite Tây Nguyên.

Do được xây dựng trước khi ĐA SĐN được phê duyệt và bỏ qua việc thực hiện báo cáo Đánh giá Môi trường chiến lược (ĐMC) mặc dù QHBX là quy hoạch liên tỉnh cần lập báo cáo ĐMC theo quy định của Pháp luật về BVMT, nhiều vấn đề môi trường của QHBX còn chưa được tính toán kỹ trong bối cảnh phát triển bền vững lưu vực hệ thống sông quan trọng này nói riêng và Tây Nguyên nói chung. Đó chính là nguyên nhân gây ra những phản ứng trong xã hội về các vấn đề môi trường liên quan đến QHBX.

Nghiên cứu này được thực hiện tại Đăk Nông và Lâm Đồng do Liên hiệp các Hội Khoa học Kỹ thuật Việt Nam (VUSTA) tiến hành trong tháng 2 năm 2009. Các số liệu trích dẫn trong báo cáo do UBND các tỉnh Đăk Nông, Lâm Đồng và Ban Quản Lý 2 dự án Bauxite Nhân Cơ và Tân Rai - Tập đoàn TKV cung cấp trong đợt công tác nói trên.

1. Đặc điểm vùng Quặng Bauxite Đăk Nông và Lâm Đồng: cơ sở khoa học về phát sinh tai biến môi trường liên quan với khai thác quặng bauxite

Bauxite Đăk Nông và Lâm Đồng theo các tài liệu địa chất là phần tàn dư của vỏ phong hoá laterit trên đá basalt được hình thành trong suốt thời gian nhiều triệu năm qua, khác hẳn loại bauxite tái trầm tích nằm xen trong các tầng đá vôi 250 triệu năm tuổi ở Hà Giang, Lạng Sơn, Hải Dương phía Bắc nước ta cũng như ở Nam Trung Quốc. Bauxite ở đây là bộ xương cứng của vỏ phong hoá, là thành phần cấu trúc quan trọng của địa hình cao nguyên. Vỏ phong hoá bauxite ở Tây Nguyên có độ dày rất thay đổi, chiều dày lớp quặng bauxite biến thiên trong khoảng 1,0-15m, nằm sâu dưới mặt đất 0-3m, trữ lượng bauxite dự báo khoảng 6-7 tỷ tấn, trữ lượng đã thăm dò đạt 2,235 tỷ tấn, trong đó khoảng 60% trữ lượng bauxite nằm trong phạm vi tỉnh Đăk Nông. Tầng bở rời phủ trên tầng quặng bao gồm lớp kết von laterit và lớp đất màu khá mỏng. Chiều dày tầng phủ trên quặng biến thiên nhanh theo địa hình, thường dày khoảng 1m và nhiều nơi không tồn tại. Tầng phủ trên quặng càng mỏng thì lớp phủ thực vật bên trên càng nghèo nàn. Lớp vỏ phong hoá chứa bauxite ở Tây Nguyên rộng đến 20.000 km² nằm dưới nhiều sinh cảnh khác nhau từ đồi trọc, trảng cây bụi, thảm rừng tự nhiên, điều, cà phê, chè, dâu tằm, thậm chí cả các khu dân cư,... Do là sản phẩm của vỏ phong hoá tàn dư, dù là ở vùng đồi trọc hay bất cứ sinh cảnh nào, bauxite laterit Tây Nguyên cũng nằm trên đỉnh các dạng địa hình dương trên cao nguyên và là bộ xương khá vững chắc của các dạng địa hình này.

1.1 Vùng bauxite Đắk Nông

Là phần Nam của Tây Nguyên, còn được gọi là cao nguyên M’Nông do là địa bàn cư trú chính của dân tộc M’Nông – một dân tộc thượng võ và giàu bản sắc văn hoá truyền thống – có độ cao tuyệt đối trên dưới 700m, Đăk Nông có địa hình chia cắt rất mạnh. Địa hình chủ yếu là cao nguyên lượn sóng bị phân cắt thành các dải đồi với 40⁰. Khí hậu nóng và mưa nhiều; lượng mưa trung bình/năm từ 2400mm đến 3000mm nhưng lại chỉ tập trung trong khoảng 3-4 tháng mỗi năm. Có những ngày mưa đến 200-300mm thậm chí đến 500mm “như ông Trời nghiêng dòng Krong Ana trút nước xuống” – theo cách nói của người Đăk Nông. Tỉnh Đăk Nông nằm gọn trên thượng nguồn 3 lưu vực sông: lưu vực sông Đồng Nai chiếm khoảng 240.000 ha, lưu vực sống Krong K’No (thượng nguồn sông Srepok đổ sang Campuchia) khoảng 360.000 ha, và thượng nguồn sông Bé (một chi lưu lớn của sông Đồng Nai) trên 50.000 ha. Có thể nói Đăk Nông nằm trên mái nhà của Nam Tây Nguyên, nơi mà nước chỉ chảy đi mà không chảy đến. Nước ngầm Đăk Nông rất nghèo, chủ yếu đủ cung cấp cho các nhu cầu cấp nước sinh hoạt nhỏ lẻ. Đặc điểm này cho thấy nguồn cung cấp nước tại chỗ rất hạn chế cho các hoạt động sản xuất cần nhiều nước nhu khai thác bauxite và chế biến alumina; hoạt động xói mòn đất mãnh liệt chắc chắn gây hại cho các vùng hạ lưu.

Đăk Nông có 8 huyện thì 5 huyện đều có bauxite, với 7 vùng quặng trải rộng trên diện tích gần 1900 km². Sau khi trừ đi diện tích cấm hoạt động khoáng sản theo Luật Khoáng sản (500 km²) thì diện tích quặng bauxite tiềm năng khai thác của Đăk Nông còn khoảng 1400 km². Diện tích mà dự án Nhân Cơ được phép khai thác và sử dụng phục vụ khai thác rộng đến 16.000 ha.

Trong thời kỳ là một bộ phận của tỉnh Đăk Lăk (cũ), Đăk Nông được coi là “mỏ gỗ’ vì khai thác gỗ rừng tự nhiên là thế mạnh của vùng đất này. Liên tục hơn chục năm kể từ 1990, mỗi năm Đăk Nông đưa ra thị trường trên dưới 500.000m³ gỗ tròn. Mấy năm qua gỗ trước khi xuất tỉnh đã được chế biến nhưng khai thác gỗ rừng vẫn là nguồn thu nhập chính của địa phương. Hiện nay (2008) Đăk Nông chỉ còn 370.000 ha rừng trên tổng số 651.000 ha diện tích tự nhiên (gần 59%), tuy nhiên diện tích và chất lượng rừng ngày càng giảm sút nhanh do hoạt động khai hoang tự phát của người bản địa và một lượng lớn dân di cư tự do từ các tỉnh phía Bắc tràn vào chưa thể kiểm soát được. Huyện Đăk R’Lâp hiện nay không còn rừng. Mỗi năm hiện nay rừng của tỉnh mất thêm khoảng 3000-5000 ha. Kết quả là nhiều diện tích của Cao nguyên M’Nông trước đây có rừng che phủ nay chỉ còn cây bụi, trảng cỏ (chủ yếu là loài cỏ lông lợn), điều hay cà phê kém năng suất, thậm chí trống trọc với quặng bauxite lộ ngay trên mặt địa hình (Hình 1). Điều này rất thuận lợi cho việc khai thác quặng bauxite của Đăk Nông.

1.2. Vùng bauxite Lâm Đồng

Bauxit Lâm Đồng chủ yếu nằm ở các cao nguyên phân bậc Bảo Lộc (cao trung bình 900m) và Di Linh (cao trung bình 1200m) và một phần nhỏ ở huyện Lâm Hà. Khai trường bauxite cũng nằm trên đỉnh cao nguyên, là nơi nước cũng “chảy đi mà không chảy đến” giống khai trường Đăk Nông. Tổng trữ lượng bauxite của Lâm Đồng khoảng 900 triệu tấn có thể tuyển thành 400 triệu tấn quặng tinh. Theo QHBX, TKV sẽ triển khai 3 dự án khai thác tại Lâm Đồng trong đó dự án Tân Rai - Bảo Lâm là dự án đầu tiên. Giai đoạn 5 năm đầu diện tích khai trường có thể lên tới 500-600 ha.

Khác với Đăk Nông, bauxite Lâm Đồng nằm ở vùng địa hình như cái đĩa úp, có bề mặt đồi khá bằng phẳng và rộng rãi. Sườn đồi thoai thoải, trung bình khoảng 20-25⁰. Phần lớn diện tích chứa quặng là rừng cây, chè, dâu tằm, cà phê, thậm chí hoa. Mức doanh thu từ đất trồng cây công nghiệp khá cao: có 60.000 ha cho doanh thu lên tới 50 triệu đồng/ha/năm và 10.000 ha có doanh thu trên 100 triệu đồng/ha/năm.

Vùng bauxite Lâm Đồng nằm trên đỉnh cao của lưu vực sông Đồng Nai và La Ngà (cũng là một nhánh của sông Đồng Nai) có nhiều tiềm năng thủy điện. Không kể thuỷ điện Đa Nhim, Đại Ninh, Hàm Thuận - Đăk Mi, Trị An, lưu vực sông Đồng Nai còn đang phát triển 5 dự án thuỷ điện phân bậc khác. Với lượng mưa trung bình 2700mm/năm, Bảo Lộc - Bảo Lâm là vùng sinh thuỷ quan trọng của hệ thống sông Đồng Nai.

2. Những vấn đề môi trường bức xúc liên quan đến khai thác bauxite

2.1. Phá vỡ tính ổn định của địa hình cao nguyên, khởi phát xói mòn đất dữ dội trên diện rộng, hoàn thổ nhưng không thể tái khôi phục đất trồng trọt

·  Vấn đề xói mòn đất và giảm năng suất cây trồng

Mô hình nông-lâm nghiệp bền vững trên đất dốc vẫn tồn tại ở nhiều vị trí trong tỉnh Đăk Nông, có tên là mô hình “Đầu đội mũ – Chân đi ủng” (hình 1)

 Hình 1. Mô hình nông-lâm nghiệp bền vững trên đất dốc
 có bauxite ở Đăk Nông

 “Đầu” là phần đỉnh cao có rừng che phủ (nên gọi là đầu đội mũ). Bên dưới tán rừng là lớp thổ nhưỡng, tiếp dưới là tầng kết von laterit rồi đến tầng quặng bauxite. Phần sườn dốc không có lớp bauxite mà là tầng đất basalt phong hóa có độ ẩm nhất định. Người địa phương canh tác và làm nhà ở phần này. “Chân” dốc là hồ hay đầm trữ nước cho sinh hoạt và sản xuất, có thể nuôi thủy sản (chân đi ủng). Sự có mặt của tán rừng trên đỉnh tạo khả năng chống xói mòn và tích lũy nước cho vùng chân dốc.

Diễn thế tự nhiên của cảnh quan được quan sát tại Đăk Nông là như sau: ở những nơi tán rừng trên đỉnh bị khai hoang, hoạt động xói mòn tăng tốc, do lớp đất màu mỏng bị rửa trôi hết, rừng không tái sinh được (dù có trồng lại cũng khó mọc) mà xuất hiện tập đoàn cây bụi đơn giản về thành phần loài. Nếu đám cây bụi tiếp tục được khai hoang thì diễn thế thực vật tiếp theo chỉ còn là trảng cỏ, cuối cùng, nếu trảng cỏ bị đốt phá, không cây gì có thể mọc, xói mòn tăng tốc và bauxite xuất hiện ngay trên mặt địa hình.

Theo một số cán bộ lâu năm ở Đăk Nông, chỉ cần 10 năm, tại một số vùng, tầng phủ bở rời trên quặng bauxite dày 1m bị xói mòn hết. Tốc độ xói mòn mất đất 10 cm/năm là tốc độ cực nhanh so với những vũng vùng khác. Hoạt động khai thác rừng trong thời gian qua đã làm nhiều nơi không còn tầng phủ bở rời có thực vật thân gỗ bên trên lớp quặng bauxite. Vỏ phong hoá bauxite vốn giàu Fe và Al là những nguyên tố độc hại với đa số các loài cây trồng. Al và Fe bị rửa trôi xuống vùng sườn, làm giảm năng suất cây trồng tại những vùng sườn này. Hiện nay năng suất cà phê của Đăk Nông chỉ khoảng 1,5-2 tấn/ha trong khi ở Đăk Lak là 5 tấn/ha. Nhiều nơi ở Đăk Nông, điều, cà phê hoàn toàn không cho thu hoạch. So với diện tích chứa bauxite trên đỉnh đồi, diện tích nông nghiệp trên phần sườn đồi bị ảnh hưởng do xói mòn rộng gấp 3-4 lần diện tích phần có chứa bauxite trên đỉnh đồi.

Mặc dù vậy, lớp quặng bauxite và nhiều nơi bên trên có thêm lớp mũ sắt (tích tụ hydroxyt-sắt) lại có kết cấu khá chặt, có khả năng chống lại xói mòn rất tốt, và góp phần đáng kể làm ổn định địa hình. Khi bauxite được khai thác, toàn bộ đỉnh cao của khai trường được đào bới, tầng phủ bở rời xuất hiện do khai đào hay do hoạt động hoàn thổ sẽ không thể chống lại xói mòn. Với địa hình trên đỉnh cao nguyên, với chế độ mưa như đã trình bày ở trên, hoạt động xói mòn sẽ là một thảm hoạ khó có thể ngăn cản. Mô hình canh tác “đầu đội mũ, chân đi ủng” bị triệt tiêu, diện tích trồng trọt suy giảm năng suất sẽ lớn hơn diện tích khai trường 3-4 lần. Các hồ chứa nước dưới chân sườn dốc dễ bị lấp đầy làm mất khả năng trữ nước. Nhiều dòng suối cấp nước cho dân cư dưới hạ lưu sẽ bị đục vì bồi tích từ khai trường tràn xuống, làm cho hệ sinh thái nước bị thiệt hại khó lường.

Vùng bauxite Lâm Đồng cũng nằm trên các đỉnh cao của địa hình. Mặc dù tỷ lệ diện tích sườn canh tác bị ảnh hưởng so với diện tích chứa bauxite có nhỏ hơn Đăk Nông, chỉ cỡ 2 lần (vì địa hình ở đây là dạng đĩa úp), nhưng đây lại là diện tích cho năng suất cao.

Hoạt động xói mòn rửa trôi đất liên quan đến khai trường bauxite là rất khó kiểm soát, dù rằng mỗi năm mỗi dự án chỉ khai thác chừng 100 ha, nhưng thời gian khai thác liên tục là rất dài (20-30 năm). Kinh nghiệm của mỏ bauxite Bảo Lộc (Công ty Hoá chất Cơ bản Miền Nam) cho thấy rõ thảm hoạ này: hoạt động liên tục suốt 32 năm qua, mỏ bauxite Bảo Lộc đã tiến hành khai thác quặng bauxite ở Bảo Lộc phục vụ cho việc sản xuất phèn chua dùng để lọc nước tại TP Hồ Chí Minh. Hằng năm mỏ sản xuất ra 120.000 tấn quặng tinh (khoảng 1/11 công suất của dự án Tân Rai hoặc Nhân Cơ giai đoạn I), đòi hỏi khối lượng quặng nguyên khai hằng năm là 260.000 tấn. Toàn bộ hạ lưu của mỏ bauxite Bảo Lộc là suối Đamrông, thuộc khu Minh Rồng (thượng nguồn sông La Ngà, một chi lưu của sông Đồng Nai, đoạn chảy qua Định Quán) đã biến thành “dòng suối chết” do bồi tích sinh ra từ hoạt đọng xói mòn rửa trôi tại khai trường của mỏ này. Không loại trừ khả năng sau khi đưa vào hoạt động của các dự án Nhân Cơ và Tân Rai, nhiều hồ của các công trình thuỷ điện trong các hệ thống sông Đồng Nai và Srepok cũng bị bồi nông và đục ngầu.

·              Vấn đề hoàn thổ và sự xâm nhập của tập đoàn cây mai dương

Dự tính diện tích phải hoàn thổ của khai trường của cả hai dự án Nhân Cơ và Tân Rai lên tới 3000 ha ở giai đoạn I và sẽ lên tới 6000-7000 ha ở giai đoạn II. Ở Nhân Cơ nhiều nơi bauxite lộ ngay trên mặt, không có đất để hoàn thổ. Ngay khi có tầng phủ bở rời để hoàn thổ, thì đất hoàn thổ cũng không canh tác được. Kinh nghiệm hoàn thổ 32 năm qua của mỏ bauxite Bảo Lộc cho thấy rõ vấn đề này.

Mỏ bauxite Bảo Lộc sau 32 năm khai thác mới hoàn thổ được khoảng 2 ha trong tổng số 36 ha diện tích đã khai thác. Công tác hoàn thổ được thực hiện rất bài bản: tầng phủ trên quặng (dày trung bình 1 m) được bóc và tích lũy lại; quặng bauxite (dày trung bình 4 m) được khai thác; sau đó tầng phủ được lấp trở lại vị trí khai thác. Sau hoàn thổ, cấu trúc ban đầu của phẫu diện có lớp đất thổ nhưỡng mỏng (0,10-0,40m) nằm trên mặt bị trộn lẫn với lớp kết von laterit và quặng bauxite nghèo thành một hỗn hợp chua và độc hại với phần lớn các loại cây trồng. Mỏ cũng đã bỏ công chăm bón được 2 ha cây keo tai tượng ở vùng đất hoàn thổ nhưng cây cũng khá còi cọc.

Tuy nhiên, cây mai dương (còn gọi là cây trinh nữ đầm lầy – Mimosa Pigra) đã phát triển tốt trên các lớp hoàn thổ. Vốn không kén đất, cây mai dương phát triển thành thảm thực vật khá tốt, cao đến 2m trên vùng đất hoàn thổ chưa đến 2 năm. Do không phải cạnh tranh với các loài cây khác, chúng thay vì vươn cao, đã bò lan và sinh quả có kích thước khá mập mạp. Ngay tại bãi quặng đang thải cũng đã xuất hiện rải rác cây mai dương cao gần 1m.

Hình 2. Mai dương xâm lấn vào vùng đất đã hoàn thổ
 của mỏ Bauxit Bảo Lộc