|
Những bài cùng tác giả
SGTT.VN - “Sài Gòn đang
lún”, “Mekong sẽ chết”, “thảm hoạ bùn đỏ”, “lỗ tử thần”, “thực phẩm nhiễm
độc”, “đạo đức xuống cấp”… Chúng ta đang bị bao vây bởi những nguy cơ rình
rập. Một “xã hội nguy cơ” đã có mặt ở một đất nước chưa hoàn thành công cuộc
công nghiệp hoá, sớm hơn dự kiến và phân tích của nhiều nhà khoa học, tiêu
biểu là Ulrich Beck (Xã hội nguy cơ. Trên đường
đến một hiện đại khác, 1986).
Logic của sự “sản xuất nguy cơ”
Luận điểm chính yếu của Ulrich Beck là: chúng ta đang chứng kiến bước ngoặt
của xã hội hiện đại, đi từ xã hội công nghiệp cổ điển chuyển sang hình thái
mới: xã hội (công nghiệp) nguy cơ, giống như xã hội công nghiệp đã thế chỗ
xã hội nông nghiệp trước đây để hình thành nền “hiện đại thứ nhất”. Nếu nền
hiện đại thứ nhất tuân theo logic của việc sản xuất sự giàu có, thì
nền hiện đại thứ hai tuân theo logic của sự sản xuất nguy cơ. Và, đi
liền với nó là sự thay đổi từ logic của sự phân phối sự giàu có sang
logic của sự phân phối nguy cơ.
Con người trước đây là nạn nhân của nền kinh tế khan hiếm và các nguy cơ chủ
yếu đến từ các thảm hoạ tự nhiên. Con người hiện nay thường trở thành nạn
nhân của những nguy cơ do chính con người gây ra. Xã hội nguy cơ do nhân tai
dần thế chỗ cho xã hội bất trắc do thiên tai, và, ngay cả thiên tai cũng có
phần đóng góp không nhỏ của con người.
Xã hội nguy cơ, theo cách gọi của nhà xã hội học Ulrich Beck, mang nhiều đặc
điểm chưa từng có trước đây:
– Các bất trắc của xã hội tiền – hiện đại và những khuyết tật của xã hội
công nghiệp cổ điển dễ được nhận diện và xử lý. Trái lại, các nguy cơ ngày
nay không dễ dàng nhận diện, không lường trước được và ảnh hưởng lâu dài đến
các thế hệ tương lai: phóng xạ, ô nhiễm nguồn nước, phá huỷ môi trường sống,
biến đổi gen…
– Những đại nguy cơ do chính con người tạo
ra, nhưng thủ phạm lại rất dễ trốn tránh trách nhiệm và xã hội không biết
phải xử lý làm sao vì chúng không thể bù đắp được bằng tiền bạc và cũng
không thể bảo hiểm. Nói khác đi, đó là một sự vô trách nhiệm có tổ chức!
– Trong xã hội công nghiệp cổ điển, tác động của nền kinh tế khan hiếm (bóc
lột, nghèo đói, bất công…) được cảm nhận khác nhau tuỳ theo vị trí xã hội.
Trong xã hội nguy cơ ngày nay, không còn ranh giới giai cấp: người giàu, kẻ
mạnh cũng không thoát nạn. “Sự túng quẫn thì có tính đẳng cấp, còn sự ô
nhiễm thì… dân chủ!”
– Các nguy cơ vượt ra khỏi ranh giới quốc gia. Xã hội nguy cơ trở thành xã
hội nguy cơ toàn cầu (thảm hoạ bùn đỏ bôxít ở Hungary là ví dụ).
– Nói khác đi, sự mất an toàn sẽ thay chỗ cho sự khan hiếm. Cộng đồng nhu
cầu trở thành cộng đồng lo âu. Ước mơ của xã hội phân chia giai cấp là ai ai
cũng muốn và cần giành được một phần của chiếc bánh. Còn trong xã hội nguy
cơ, ước mơ là làm sao cho mình tránh khỏi tai nạn và sự đầu độc.
Có lẽ cần phải bổ sung thêm rằng “hiệu ứng boomerang” (loại vũ khí khi ném
đi sẽ quay ngược trở lại người ném theo kiểu gậy ông đập lưng ông) sẽ còn
trầm trọng hơn ở các quốc gia đang phát triển, khi cơ chế phòng vệ còn yếu
kém, các chính sách dễ dàng bị biến dạng và vô hiệu hoá bởi nạn tham nhũng
và sự lũng đoạn của các nhóm lợi ích, cũng như việc vô tình hay cố ý biến
mình thành bãi rác của các nước phát triển.
Một cách nhìn khác về tự nhiên
|
Ước mơ của xã hội phân chia giai cấp là ai ai
cũng muốn và cần giành được một phần của chiếc bánh. Còn trong xã
hội nguy cơ, ước mơ là làm sao cho mình tránh khỏi tai nạn và sự đầu
độc. |
Trong đà hưng phấn của quá trình công nghiệp hoá và trước các thành tựu rực
rỡ của khoa học kỹ thuật, Auguste Comte (1798 – 1857), ông tổ của xã hội
học, lạc quan tin rằng một thời đại mới đã đến: các nhà khoa học thay chỗ
các giáo sĩ, nhà công nghiệp thay cho các chiến binh. Hoạt động chính yếu
của con người không còn là gây chiến với nhau mà là “chiến đấu với tự nhiên
để khai thác các nguồn tài nguyên tự nhiên một cách có hệ thống”. Comte
không thấy có vấn đề gì cả trong việc con người cải biến tự nhiên, trái lại,
còn than thở rằng “sức mạnh tác động trực tiếp của con người lên tự nhiên
còn cực kỳ yếu ớt và hoàn toàn không tương xứng với những nhu cầu của chúng
ta”. Herbert Spencer (1820 – 1903) và Ernst Haeckel (1834 – 1919, nhà tiến
hoá luận duy vật và là tác giả của từ “sinh thái học”) nhìn tự nhiên và xã
hội như những hệ thống tự điều chỉnh một cách cơ giới. Tư tưởng “sinh thái
học tự điều chỉnh” rất mới mẻ nhưng lại mang tính cơ giới này đã ảnh hưởng
lớn đến lý thuyết hệ thống trong thế kỷ 20, khi Niklas Luhmann (1927 – 1998)
muốn tước bỏ hết mọi thứ “đạo đức học”, vì đạo đức học có nghĩa là con người
hướng theo những thước đo nằm “bên ngoài hệ thống và chỉ dẫn đến sự bất quân
bình”. Để tránh nguy cơ ấy cho hệ thống sinh thái và xã hội, ta chỉ còn cách
hình thành những “tiểu hệ thống” nhỏ hơn, nhưng cũng có tính cách tự điều
chỉnh.
Tuy nhiên, xã hội nguy cơ hiện nay đang đòi hỏi phải điều chỉnh lại cách
nhìn khá máy móc ấy của lý thuyết hệ thống. Không phải ngẫu nhiên khi ngày
càng nhiều người nhận ra rằng thiên nhiên – hiểu như môi trường sống của con
người – là hoàn toàn khác với tự nhiên hiểu như là đối tượng của các ngành
khoa học tự nhiên. Tiếp thu những trải nghiệm và nhận định của các nhà dân
tộc học nổi tiếng như Mauss và Malinowski, ta nhớ rằng con người nguyên thuỷ
ứng xử với tự nhiên theo nguyên tắc đền đáp: lấy và trả một cách sòng phẳng
và ân cần. Theo cách hiểu ấy, giới tự nhiên là một phần của xã hội, hay nói
như Marx, là “cơ thể vô cơ của con người”. Khi nguyên tắc đền đáp bị thay
thế bằng nguyên tắc nhân quả và phép tính “chi phí – lợi ích” lạnh lùng, khi
định luật tự nhiên bị tách rời khỏi quy phạm xã hội, thì tự nhiên và xã hội
trở thành hai hệ thống biệt lập. Sự phân ly này sẽ dẫn đến thảm hoạ.
Tri thức trong xã hội nguy cơ
Khi nguồn nước bị ô nhiễm, người giàu có thể dễ dàng khắc phục bằng cách…
uống nước đóng chai! Nhưng, theo Beck, vấn đề của xã hội nguy cơ là tri thức
chứ không phải là sự giàu có. Đành rằng người giàu, khi lâm nguy, có phương
tiện để tạm tránh được nguy cơ, nhưng khả năng lựa chọn ấy cũng không thể có
khi không ý thức rằng nguy cơ đang hiện diện! Do đó, tri thức, sự phản tỉnh
và sức mạnh đề kháng của công luận dựa trên thông tin minh bạch là liệu pháp
cần thiết và hiệu quả nhất để đối phó với xã hội nguy cơ đang đe doạ sinh
mệnh của mỗi người và mọi người.
Bùi Văn Nam Sơn - Minh hoạ: Hồng Nguyên
Nguồn: SGTT
| |