Thị Lộ cải hóa
vua Lê Thái Tông từ một đứa bé bất trị thành một minh quân
Ngày 1/ 9/ 1442, vua Lê Thái Tông, đi duyệt võ ở Chí Linh, trên
đường về ghé vào Côn Sơn thăm Nguyễn Trãi. Nguyễn Trãi có một người
vợ lẽ là Nguyễn Thị Lộ vừa đẹp vừa hay chữ, từng được Thái Tông vời
vào triều phong chức Lễ Nghi học sĩ giữ công việc dạy cung nữ và
giảng sách cho vua. Trước khi Thái Tông đến Côn Sơn, Thị Lộ đã về
đấy thăm Nguyễn Trãi. Lúc vua rời Côn Sơn, Thị Lộ được lệnh theo nhà
vua về triều.
Ngày 7/ 9, xa giá Thái Tông đến Lệ Chi viên (tục gọi là Trại Vải) ở
làng Đại Lai, huyện Gia Bình, tỉnh Bắc Ninh. Đêm ấy, vua bị cảm, đến
sáng thì mất. Các quan hộ giá giữ kín, đến ngày 9/ 9/ 1442 mới rước
linh cữu vua về Thăng Long, rồi báo tin cho nhân dân cả nước biết.
Ngay sau đó, Thị Lộ bị bắt. Nguyễn Trãi đang đi kiểm tra ở Đông Bắc,
được tin Thái Tông mất, vội trở về Triều cũng bị bắt và bị buộc tội
đồng mưu với Thị Lộ để giết vua.
Ngày 19/ 9/ 1442, Thị Lộ và Nguyễn Trãi bị tru di tam tộc
(a). Sử thần Ngô Sĩ Liên ghi rằng: "Vì yêu Thị Lộ mà Thái Tông bị
thiệt thân".
Chú thích - (a) Tru di tam tộc: giết ba họ (họ cha, họ mẹ,
họ vợ).
Vậy, tông tích Thị Lộ - Nguyễn Trãi thế nào? Có phải Thị Lộ thật
sự đã giết Thái Tông, và đã có ảnh hưởng gì đến cuộc trị vì của nhà
vua không?
Tông tích Nguyễn Thị Lộ (1390-1442)
Nguyễn Thị Lộ vốn là
con nhà có học thức, quê làng Hải Triều, một làng làm chiếu có
tiếng, nay thuộc xã Phạm Lễ xưa thuộc huyện Ngự Thiên, (Thái Bình).
Tương truyền, năm 1406, khi Nguyễn
Trãi (26 tuổi) đang làm quan nhà Hồ, gặp Thị Lộ (16 tuổi) ở Vũ Lăng,
thấy xin đẹp, liền ứng khẩu:
Ả ở đâu mà
bán chiếu gon,
Chẳng hay chiếu bán hết hay còn?
Xuân xanh nay độ bao nhiêu tuổi?
Đã có chồng chưa được mấy con?
Thị Lộ cũng ứng khẩu đáp lại:
Tôi ở Tây-hồ bán chiếu gon,
Cớ chi ông hỏi hết hay còn?
Xuân xanh tuồi độ vừa đôi tám,
Chồng còn chưa có, có chi con!
Nguyễn Trãi yêu vì tài nên lấy làm thiếp. Thị Lộ không có con với
Nguyễn Trãi, xin cháu của Ngô Từ là Ngô Chi Lan làm con nuôi. Ngô
Chi Lan đổi tên là Nguyễn Hà Huệ, sau làm Lễ Nghi học sĩ trong cung
Lê Thánh Tông, chồng là Phù Thúc Hoành, làm Bác sĩ giảng kinh sử
Quốc Tử Giám. (1)
Lai lịch
Nguyễn Trãi (1380-1442)
Nguyễn Trãi gốc làng Nhị Khê, tỉnh Hà Đông, sinh năm 1380 ở Thăng
Long, tại nhà ông ngoại là quan Tư-đồ Trần Nguyên Đán. Nguyên Đán có
hai gái là Thái và Thai, nuôi hai nho sinh là Nguyễn Ứng Long dạy
Thái, và Nguyễn Hán Anh dạy Thai. Hai thầy gian díu với hai học
trò. Thái có chửa, Ứng Long sợ bỏ trốn. Nguyên Đán gọi về, tha tội,
và gả con cho. (2)
Sau hai người đều thi đỗ. Ứng Long, cha Nguyễn Trãi, đỗ bảng
nhãn (1374)(3) mà Thượng hoàng Trần Nghệ Tông không cho làm quan, vì
tội "thường dân mà thông dâm lấy con gái tông thất", nên phải về Nhị
Khê sống nghề dạy học
Thời ấy, Lê Quí Ly, được Thượng-hoàng Nghệ Tông sủng ái, sàm tấu
giết hại nhiều người, cả vua chúa vương thân cũng không trừ. Duy có
Trần Nguyên Đán toàn gia được yên ổn, nhờ biết lo xa, kết thân gia
với Lê Quí Ly.
Năm 1400, Quí Ly truất phế vua Trần Thiếu đế, chiếm ngôi, mở
khoa thi Thái học sinh, Nguyễn Trãi thi đỗ ra làm quan, bổ làm Chánh
chưởng đài Ngự sử. Năm 1402, Ứng Long đổi tên là Phi Khanh, cũng
quan với nhà Hồ, với chức Hàn Lâm học sĩ.
Năm 1407, quân Minh mượn cớ phù Trần diệt Hồ để xâm chiếm nước
ta. Hồ Quí Ly bị thua. Cuối tháng sáu năm 1407, giặc Minh bắt được
cha con Hồ Quí Ly và một số quan, tướng trong đó có Phi Khanh, cha
của Nguyễn Trãi, giải về Kim Lăng. Nguyễn Trãi theo cha đến điếm Vạn
Sơn (tỉnh Hồ Bắc), rồi tuân lời cha trở về nước lo "trả thù nhà, rửa
nhục nước", để em là Phi Hùng ở lại nuôi cha.
Theo Nhân Vật Chí của Phan Huy Chú, Trương Phụ ép Phi Khanh
viết thư gọi con, Nguyễn Trãi bắt đắc dĩ phải ra trình diện. Trương
Phụ dụ Nguyễn Trãi ra làm quan không được, muốn giết, Hoàng Phúc
can và tha song buộc Nguyễn Trãi phải ở Đông Quan, là nơi có đại bản
doanh của chúng. Sau khi thoát ra khỏi Đông Quan, sau đó, Nguyễn
Trãi làm gì? ở nơi nào?
Mãi đến khoảng 1416/1417, có tin Lê Lợi ở Thanh Hóa chuẩn bị mộ
quân đánh giặc Minh, Nguyễn Trãi và em họ, Trần Nguyên Hãn, đến ra
mắt. Nhưng Hãn thấy Lê Lợi "có tướng như Việt vương Câu Tiễn, chỉ có
thể giúp trong lúc hoạn nạn, không thể ở với nhau khi sung sướng",
nên cả hai bỏ ra về. Trong chuyến nầy có Thị Lộ cùng đi, phong cách
lúc nào cũng tươi cười, nhẫn nại, hoạt bát, đoan chính, được mọi
người kính nể. (4)
Thời gian sau, có tin Lê Lợi đứng lên khởi nghĩa, Nguyễn Trãi và
Nguyên Hãn vào Lỗi Giang tìm Lê Lợi lần nữa (1420). Lần nầy, Hãn
"lén thấy Lê Lợi uy nghiêm, khí tượng thay đổi ", bấy giờ Hãn mới
dâng kiếm báu của nội tổ là Trần Quang Khải, còn Nguyễn Trãi dâng
Bình Ngô sách, chủ trương "đánh vào lòng người" cuối cùng sẽ
thắng. Lê Lợi khen hay, dùng Nguyễn Trãi làm Hàn Lâm Thừa Chỉ, coi
việc thảo văn thư, chiếu hịch, tham dự bộ tham mưu, và dùng Hãn làm
quan võ.
Trong thời kháng chiến, Lê Lợi và các quan tướng thường đem vợ
con theo, nên khi Nguyễn Trãi thảo thư từ, chiếu hịch đều có Thị Lộ
bên cạnh giúp việc sửa chép. (5)
Năm 1428, kháng chiến toàn thắng, Nguyễn Trãi được tước hầu, làm
Thượng thư bộ Lại (coi về nhân viên, quan lại). Nhưng năm sau vì
liên can với Trần Nguyên Hãn, (bị vua nghi, sai người bắt giết, Hãn
nhảy sông tự tử), nên Nguyễn Trãi bị tù. Nhờ các đại thần can thiệp,
Trãi được tha ra, làm quan lại một thời gian, rồi xin nghỉ việc về
Côn Sơn.
Năm 1433, Lê Lợi mất, Nguyên Long 10 tuổi, kế ngôi (Lê Thái Tông).
Lê Sát làm đại tư đồ. Nguyễn Trãi được Thái Tông, theo di mệnh của
Thái Tổ, gọi ra phụ chính, chức Gián nghị đại phu. (6)
Theo Toàn Thư tục biên, Lê Sát thấy Thái Tông còn nhỏ, thích
chơi bời, lười biếng học tập, liền lập một ban văn thần, trong số đó
có Nguyễn Trãi, để thay phiên vào tòa Kinh Diên dạy vua. Cả bọn đều
bị Thái Tông đuổi về. Sau đó, Lê Sát bị khép vào tội lộng quyền,
vua cho được tự tử tại nhà.
Trước tình trạng ấy, năm 1438, Thái-bảo Ngô Từ đưa ra ý kiến có
lẽ Thị Lộ dịu dàng khéo léo, học giỏi, văn hay, may ra có thể giúp
nhà vua chăm chỉ học hành. Sau khi hội ý với Nguyễn Trãi, Thị Lộ,
Ngô Từ đưa Thị Lộ vào chầu Thái Tông, được vua nhận, phong làm Lễ
Nghi học sĩ, ngày đêm kề cận tin dùng. (7)
Nguyên nhân sâu xa vụ án Lệ Chi
viên
Trong số năm bà
vợ của Thái Tông, có bà phi Nguyễn Thị Anh sinh ra Băng Cơ được phong
làm thái tử. Bà phi Ngô Thị Ngọc Dao (con gái của Ngô Từ) đang
có mang, chiêm bao thấy Ngọc Hoàng sai một vị tiên xuống đầu thai
vào mình. Thị Anh sợ rằng một khi bà Ngọc Dao sinh quí tử, sẽ chiếm
ngai thái tử của Băng Cơ, nên vu cho Ngọc Dao dính líu đến một việc
bùa ngãi, xui vua Thái Tông khép Ngọc Dao vào tội "bị voi
dày".
Nguyễn Trãi bảo Thị Lộ khuyên Thái Tông đừng nghe lời xúc xiểm
mà làm việc thất đức. Vua đồng ý, cho phép Thị Lộ đem Ngọc Dao giấu
ở chùa Huy Văn. Vài tháng sau, bà Ngọc Dao sinh ra một người con
trai, vua đặt tên là Tư Thành (vua Lê Thánh Tông sau nầy). Để tránh
khỏi Nguyễn Thị Anh mưu hại, Nguyễn Trãi đưa hai mẹ con bà Ngọc Dao
ra An-bang (Quảng-ninh ngày nay).
Từ đấy bà Nguyễn Thị Anh thâm thù Nguyễn Trãi và Thị Lộ. Vừa xảy
ra vụ Thái Tông đột ngột mất ở Lệ Chi viên, Băng Cơ mới 2 tuổi, nối
ngôi (tức là Lê Nhân Tông), Thị Anh được ngồi sau rèm nhiếp chính,
liền hùa với bọn gian thần ra lệnh tra tấn Thị Lộ cực kỳ dã man. Thị
Lộ phải nhìn nhận đã cùng Nguyễn Trãi âm mưu giết vua. Cả hai cùng
thân thuộc bị trảm quyết.
Sau có tin đồn trước đây Nguyễn Trãi dọn vườn có giết một bầy
rắn con, nay rắn mẹ hiện hình thành Thị Lộ để báo oán, cũng như xưa,
bên Tàu, sau khi giết Dương Quí Phi người ta cũng bảo Dương thị là
một hồ ly tinh hiện hình lên báo hại vua Đường.
Ai đã giết Lê Thái Tông ?
Năm 1459, Nhân Tông
(Băng Cơ) và Từ Tuyên Thái hậu (Nguyễn Thị Anh) bị hoàng tử Nghi Dân
giết để tiếm ngôi. Trong một bài chiếu, Nghi Dân có nói: "Trẫm là
con trưởng của Thái Tông Văn hoàng Đế, trước đây đã được giữ ngôi
chính ở Đông Cung. Chẳng may Tiên đế đi tuần về miền đông, bỗng băng
ở bên ngoài. Nguyễn Thái hậu muốn giữ vững quyền vị, ngầm sai nội
quan Tạ Thanh dựng Băng Cơ làm vua, bắt trẫm làm phiên vương. Sau Tạ
Thanh tiết lộ việc ấy, lây đến Thái úy Trịnh Khả và Tư không Trịnh
Khắc Phục, Thái hậu bắt giết cả để diệt hết người nói ra." (8)
(Tạ Thanh là một thái giám hộ giá Thái Tông trên đường về Thăng
Long, tối hôm 9/ 9/ 1442. Thái Tông bị cảm, phải nghỉ lại Lệ Chi
viên. Ngự y chưa tới kịp. Thị Lộ túc trực săn sóc vua. Bọn thái giám
Tạ Thanh, Lương Dật chạy biến đi mất, nói là đi tìm thầy thuốc địa
phương, sáng mới về, vua đã tắt thở. Sau đó, Tạ Thanh tố cáo Thị Lộ
giết vua, và bắt giam. Rồi hai tướng Đinh Liệt và Trịnh Khả đứng lên
tuyên bố Thái Tông đã lập Băng Cơ làm thái tử và ủy thác Trịnh Khả
phụ chính.)
Đến năm 1464, đời Lê Thánh Tông, (1460-1497) vua xuống chiếu tẩy
oan cho Nguyễn Trãi, truy phong chức Đặc tiến kim tử Vinh Lộc đại
phu, tước Tán trù bá và cho người con duy nhất trốn thoát nạn là
Nguyễn Anh Vũ làm tri huyện, và cấp cho họ Nguyễn một trăm mẫu ruộng
để lo việc thờ cúng.
Nhưng không thấy vua ra lệnh truy lại xem ai đã giết Thái Tông.
Có lẽ vì Thái hậu Ngô Thị Ngọc Dao khi thuật lại chuyện cũ, có dặn
vua Thánh Tông rằng: "Chính Nguyễn Thị Anh đã ngầm sai Tạ Thanh bỏ
thuốc độc cho Thái Tông chết, nhưng con nên giữ kín việc ấy". (9)
Ngày nay, Bùi Văn Nguyên trong "Con người Nguyễn Trãi",
cũng cho rằng: "Bọn gian thần phía bà phi Nguyễn Thị Anh âm mưu giết
hại Lê Thái Tông, Nguyễn Trãi, Nguyễn Thị Lộ để giành ngôi vua cho
Băng Cơ (Lê Nhân Tông) khỏi rơi vào tay của Tư Thành (tức sau là Lê
Thánh Tông), người được Nguyễn Trãi và Thị Lộ ủng hộ. Đó chính là
nguyên nhân sâu xa của vụ án Lệ Chi viên." (10)
Nguyễn thị Lộ cảm hoá Thái Tông
Trong 4 năm
(1438-1442), nhờ có sự hướng dẫn của Thị Lộ, mà Thái Tông đã trị vì
một cách khoan từ sáng suốt. Sử thần Vũ Quỳnh khen: "Thị Lộ đã cảm
hóa được Lê Thái Tông, thuyết phục vua chăm chỉ đèn sách, lại giúp
vua nhiều ý kiến để sửa trị nước. Cậu bé bất trị nay đổi thành một
"minh quân" khác hẳn trước. [...] Ngài lại thể theo lòng trời đất
nuôi sống muôn loài, ban hành "chính sách xót thương bất nhẫn" của
bậc đế vương, xử kiện xét tù phần nhiều khoan thứ. Đức "hiếu sinh"
của ngài là đức của vua Thuấn xưa." (11)
Được như thế, phải chăng là nhờ Thị Lộ thường xuyên nhắc nhủ
Thái Tông về nhân nghĩa, mà Nguyễn Trãi đã có dịp trình bày với vua
trong vụ xử bảy tên vị thành niên ăn trộm tái phạm, năm 1435, hình
quan chiếu luật đáng tội chém. Thái Tông đem việc ấy hỏi Nguyễn
Trãi. Trãi trả lời:
"Pháp lệnh không bằng nhân nghĩa, cũng rõ lắm rồi. Nay một lúc
giết bảy người, e không phải là hành vi của bậc đại đức. Kinh Thư có
câu: "An nhữ chỉ " (hãy yên với chỗ đứng của mình), sách Truyện có
câu: "Tri chỉ nhi hậu hữu định" (biết dừng thì rồi mới vững). Thần
xin thuật lại nghĩa của chữ "chỉ" để bệ hạ nghe: "Chỉ " có nghĩa là
yên với chỗ đứng của mình, như trong cung là chỗ đứng của bệ hạ,
thỉnh thoảng bệ hạ có ngự ra chỗ khác, cũng không thể ở đó mãi, phải
trở về trong cung, thì mới yên chỗ đứng của mình được. Người làm vua
đối với nhân nghĩa cũng vậy, phải để lòng nơi nhân nghĩa, coi nhân
nghĩa là chỗ đứng của mình. Tuy có lúc ra oai giận dữ, nhưng không
phải như thế mãi được, xin bệ hạ lưu ý những lời của thần." (12)
Vấn đề thân tình giữa Thái Tông
và Thị Lộ
Vì Thái Tông
tỏ ra thân mật, khăng khít ngày đêm trò chuyện với Thị Lộ, nên có
nhiều dị nghị cho rằng: "Lê Thái Tông hồi 17, 18 tuổi đã thông dâm
với vợ lẽ của Nguyễn Trãi là Nguyễn Thị Lộ." Có biết đâu tình cảm mà
Thái Tông giành cho Thị Lộ đã bắt nguồn từ một cội rễ thiêng liêng
hơn.
Nguyên năm 1425, trong thời gian đang đánh nhau với quân Minh,
Lê Lợi nằm mộng thấy thần "Cá Quả" đến nói "Xin tướng quân cho một
người thiếp thì nguyện giúp tướng quân đánh được giặc Ngô mà thành
nghiệp đế". Ngày hôm sau, Lê Lợi gọi các thiếp đến hỏi ai bằng lòng
làm vợ của thần "Cá Quả", ta được thiên hạ sẽ truyền cho con của
người ấy làm vua. Bà Phạm thị Ngọc Trần (mẹ của hoàng tử Nguyên
Long, nay là Thái tông, lúc đó mới 2 tuổi) thưa: "Nếu ngài giữ lời
ước thì thiếp xin nhận. Ngày sau xin đừng phụ mẹ con thiếp" (13). Lê
Lợi giao ước với các quan văn võ y như lời ấy. Ngày 24 tháng 3 âm
lịch 1425, sai lập đàn tế thần, dâng bà phi họ Phạm làm tế vật. Bà
phi mặc áo quần lộng lẫy, bịt mắt lại, lên ngồi trên chiếc thuyền
nan bằng giấy. Thuyền được thả theo dòng sông Lam và chìm dần dần,
trong tiếng nhị, tiếng sáo điệu Nam Ai sầu não, cùng trong tiếng
khóc nức nở của các phi tần và của Nguyễn Thị Lộ, thiếp của Nguyễn
Trãi. Về sau, giữ lời ước ấy, Lê Lợi truyền ngôi cho Nguyên Long,
(tức là vua Lê Thái Tông).
Nguyên Long mồ côi mẹ từ lúc 2 tuổi, phải nhờ một bà phi chăm
sóc, tất nhiên đã cảm thấy thiếu thốn, thèm khát tình "mẫu tử" từ
lâu. Nay gặp được Thị Lộ cùng một lứa tuổi với mẹ mình (năm 1438,
Thị Lộ 48, Thái Tông 15 tuổi), lại là một người đã quen biết, đã
chung sống với mẹ mình, đã chứng kiến thảm cảnh mẹ mình hy sinh mạng
sống để mình được lên ngôi vua ngày nay, tự nhiên cậu bé mồ côi mẹ
kia không khỏi vô cùng xúc động. Thường tình, ở vào địa vị ấy, ai
cũng phải tò mò muốn hỏi cho rành rọt về mọi việc liên quan đến mẹ
mình. Tất cả tình thương đối với người quá cố, có lẽ nhà vua đã dồn
hết vào Thị Lộ, coi như một bà dì ruột, vớt vát lại những gì đã mất
mát từ thuở bé thơ. Còn về sau, khi Thái Tông đến tuổi 17, 18, sáng
chiều nam nữ cận kề, thật cũng khó mà tránh khỏi bị tiếng đời dị
nghị. Đó là điều mà Ngô Từ, cũng như Nguyễn Trãi, Thị Lộ cũng đã
thấy trước rồi.
Nhận xét
Nhưng "ngộ biến
phải tòng quyền". Theo Mạnh-tử, "quyền" là cân nhắc cho rõ nặng
nhẹ, để lựa bên nào nặng, bên nào nhẹ mà xử trí cho đúng cân trung
bình. Trong đạo quân tử, "tùy thời" thì cũng phải "tòng quyền": Một
bên để vua ăn chơi thất học, trị vì vô đạo, cả nước sẽ bị nguy khốn,
một bên tạo ra hoàn cảnh giúp vua học hỏi nhưng không khỏi khiến
vua có thể bị mang tiếng có tư tình với vợ lẽ của bầy tôi. Nếu chỉ
"chấp nhất" giữ cho đúng cái ta gọi là "đạo lý tầm thường" mà làm hư
đại sự, thì Mạnh-Tử cho rằng "cách chấp nhất như thế là đáng ghét",
vì nó làm cho hại mất chân đạo lý, chỉ là làm nổi một việc nhỏ mà bỏ
hết trăm việc lớn." (14)
Cha con Nguyễn Trãi đã làm quan với nhà Hồ ngụy triều. Ông ngoại
Nguyễn Trãi, tông thất nhà Trần mà phản lại nhà Trần, theo nhà Hồ,
bị dư luận đương thời chê trách. Lê Lợi hẳn phải biết rõ lai lịch
của Nguyễn Trãi, nhưng vẫn dùng. Nhà vua chủ trương thu nạp tất cả
nhân tài, kể cả những người đã "làm phản". (15) Nguyễn Trãi dâng
Bình Minh sách, Lê Lợi khen hay, dùng Nguyễn Trãi trong việc
soạn thảo văn từ chiếu chỉ, nhưng trong bảy năm đầu (1418-1424)
chiến lược "đánh vào lòng người" theo Bình Minh sách của
Nguyễn Trãi, vẫn chưa hề giúp quân Lam Sơn đánh tiến xa ra khỏi vùng
núi Chí Linh được lần nào. Phải đợi đến cuối năm 1424, tại hội nghị
Lam Sơn, có tướng Nguyễn Chích trình bày "chiến lược hai hồi" (là
vào đánh Nghệ An trước, rồi đánh ra Đông Quan sau), thì chừng đó Lê
Lợi mới chuyển từ đại bại thành ra đại thắng. (16)
Nhờ bắt được một mật thư của Vương Thông gửi về vua Minh, ta
biết được quân Minh ở thế phải cầu hòa. Các tướng sĩ xin Lê Lợi tấn
công tận diệt địch để trả thù rửa hận. Nguyễn Trãi can không nên
kết thù với nhà Minh quá sâu, thế nào chúng cũng sang đánh nữa,
chiến tranh biết bao giờ cho dứt được. Tốt hơn là nên tìm cách dụ
hàng để tiết kiệm sinh mạng của quân sĩ đôi bên. Ta sẽ mở đường cho
Vương Thông rút quân mà y vẫn giữ được sĩ diện. Ta tuyên bố đã tìm
được Trần Cảo con cháu nhà Trần làm vua. Vua Trần nầy sẽ sai sứ cầu
phong, và xin thực hiện đúng theo lời hứa của vua Minh trước đây là:
"phù Trần, diệt Hồ xong sẽ rút quân về Tàu". Trên lập luận ấy Nguyễn
Trãi đã viết thơ chiêu dụ địch, cuối cùng Vương Thông mở cửa thành
ra hàng dưới danh nghĩa giảng hòa, cùng quân ta uống máu ăn thề, rồi
rút quân về nước.
Về sau, Trần Cảo sợ, bỏ trốn, bị bắt nên tự tử. Vua Minh đòi cho
được con cháu nhà Trần làm vua, Lê Lợi trả lời tìm không còn ai. Mãi
đến cuối năm 1431, nhà Minh mới nhận phong Lê Lợi làm vua.
Nguyễn Trãi sống trong hoàn cảnh nước nhà tam phân ngũ liệt, mà
chính nghĩa, chính thống thay đổi tùy theo thế "được làm vua" hay
"thua làm giặc". Vừa lớn lên thì nhà Trần bị mất, Nguyễn Trãi thi
đậu ra làm quan với nhà Hồ. Quí Ly có một số sáng kiến cải thiện xã
hội nhưng chưa kịp thực hiện, thì nước bị ngoại xâm. Trong thời gian
quân Minh chiếm nước ta, Nguyễn Trãi không tham gia (đúng hơn là
"không thể" tham gia) với nhóm khởi nghĩa nào, vì tất cả các nhóm ấy
đều nêu danh nghĩa "phù Trần diệt Hồ" mà cả nhà Nguyễn Trãi đã làm
quan và được hậu đãi dưới triều nhà Hồ, nên bị cho là thành phần
"ngụy". Đến khi Lê Lợi khởi nghĩa xưng Bình Định vương ở miền
Trung, không dính líu gì đến những biến cố xảy ra trong cung triều
nhà Trần ngày trước ở miền Bắc, thì Nguyễn Trãi và em họ là Trần
Nguyên Hãn, mới đến xin gia nhập vào nhóm khởi nghĩa Lam Sơn. Mặc
dầu biết trước Lê Lợi là người "chỉ có thể giúp trong lúc hoạn
nạn, không thể ở với nhau khi sung sướng", nhưng trước nạn ngoại
xâm, cả hai thấy cần phải tham gia để kháng chiến giải phóng đất
nước.
Bàn về các cách xuất xử của kẻ sĩ, Mạnh-tử nhận xét: Ông Bá Di,
vua chẳng đáng thờ thì chẳng thờ, dân chẳng đáng trị thì chẳng trị.
Ông Y Doãn cho rằng vua nào chẳng phải là vua mình phục sự? dân nào
chẳng phải là dân mình sai khiến? Cái trách nhiệm mình đứng ra gánh
vác thiên hạ nặng nề như thế! Ông Huệ xứ Liễu Hạ chẳng lấy làm xấu
hổ mà phục sự một vua ô trược. Dẫu làm một chức quan nhỏ thấp, ông
cũng chẳng chê. Ba ông tuy đi khác đường với nhau, nhưng mục đích
vẫn là một. Đó là nói về lòng nhân vậy. Người quân tử chỉ chú mục
điều nhân mà thôi. Còn về hành động cần chi phải giống nhau. (17)
Vì chú mục đến điều "nhân" nên Nguyễn Trãi "phá chấp tòng
quyền", đưa Thị Lộ vào cung giảng sách cho Thái Tông, cảm hoá một
thiếu quân hung hăng thành một minh quân khoan từ, để mình phải chịu
tai tiếng với đời. Vì chú mục đến đức "hiếu sinh", nên khi quân ta
đã nắm chắc phần thắng lợi, Nguyễn Trãi đề nghị với Lê Lợi chấm dứt
chiến tranh bằng ngoại giao, tiết kiệm sinh mạng cho quân sĩ đôi
bên. Và vì chú mục đến đức "hiếu sinh", Nguyễn Trãi và Thị Lộ đứng
lên cứu mạng mẹ con hoàng tử Tư Thành (sau là Lê Thánh Tông), gây
thù oán với bà phi Nguyễn thi Anh, sinh ra vụ án Lệ Chi Viên, để rồi
ba họ mình phải bị trảm quyết.
Nếu Nguyễn Công Trứ hết lòng giúp vua, Cao Bá Quát đòi giết bạo
chúa để tôn minh quân, Nguyễn Khuyến rút lui không thờ vua nô lệ
ngoại bang, thì Nguyễn Trãi tùy thời phá chấp, gặp vua đa nghi thì
nhẫn nại đưa vua vào đường nhân nghĩa, gặp vua hung hăng thì phá
chấp (dùng Thị Lộ) cảm hóa thành một vua khoan từ, hiếu sinh.
Bốn danh Nho trên đây, tuy cùng chú mục đến đức nhân của
Khổng-tử, nhưng trong hành động, lại xuất xử và thực hành khác nhau,
vì lẽ thời thế, địa vị, chính kiến của các vị có phần không giống
nhau.
Nhưng với
giá nào?
Từ thời Trung cổ, Nho giáo đã giúp cho dân Hoa, Việt sớm tiến lên
trình độ một xã hội có văn hiến, nhưng vì bị bọn hủ Nho xuyên tạc
các lời dạy của Khổng Mạnh để phục vụ quyền lợi vua chúa, nên về
sau Nho giáo đã hóa thành một trở ngại cho bước tiến chung của xã
hội. Thời quân chủ xưa, (cũng như ở các chế độ phát xít), vận mệnh
của đất nước, nhân dân tùy thuộc vào ý muốn của một cá nhân. Khiến
cho cuối cùng Nguyễn Trãi, Thị Lộ là những người có công với đất
nước, nhân dân, lại phải hóa thành nạn nhân thê thảm trong lịch sử
ta. Thảm nạn, mà chỉ có cách thay đổi cơ cấu chính trị, bắt buộc
nhà cầm quyền phải làm theo đúng hiến pháp, luật lệ, mới mong tránh
khỏi được mà thôi.
Tóm lại, Nguyễn Trãi là kẻ sĩ phóng khoáng tùy thời phá chấp, đã
hy sinh thực hành cho đúng với tôn chỉ của đạo Nho. Trong bức thư
chiêu hàng gửi cho Thái Phúc, tướng của nhà Minh, Nguyễn Trãi đã xác
nhận: "Kể ra kẻ sĩ cốt ở chổ gặp thời hay không, đạo xử thế cốt ở
thực hành được hay không." Nhưng thực hiện được với giá nào?
Ngày xưa, trước hiện tượng bế tắc ấy, có lẽ Nguyễn Trãi đã
từng ký gửi tâm sự mình vào bài "Tự thán" (tương truyền chính ông
là tác giả) sau đây:
Chiếc
thuyền lơ lửng bên sông,
Biết đem tâm sự ngỏ cùng ai hay.
Chắc chi thiên hạ đời nay,
Mà đem non nước làm rầy chiêm bao !
CHÚ THÍCH
(1)- Bùi Văn Nguyên, Con người Nguyễn Trãi, Khánh-hòa 1991, tr.19.
(2)- Đại Việt Sử Ký toàn thư, q.VIII, nhà Trần, tr.[18b].
(3)- Bảng nhãn: Tiến sĩ đệ nhất giáp, đệ nhị danh.
(4)- Theo Đại Việt thông sử của Lê Quí Đôn, chép lại trong Việt Sử
đại cương của Phạm Ngọc Huyến, trang 75.
(5)- Phan Huy Chú, Lịch Triều Hiến Chương loại khí.
(6)- Lê Quí Đôn, Toàn Việt Thi lục.
(7)- Theo Hoàng Cơ Thụy, Việt Sử Khảo luận, Paris 1988, Tập 4, Đoạn
6 9- D.
(8)- Đại Việt Sử Ký toàn thư, quyển XI, kỷ nhà Lê, trang [97b,
68a].
(9)- Hoàng Cơ Thụy, Việt Sử khảo luận, s.đ.d., T4, đ. 6 9-D.
(10)- Bùi Văn Nguyên, Con người Nguyễn Trãi, 1984, tr. 20.
(11)- Đại Việt Sử Ký toàn thư, quyển XI, trang [57b].
(12)- Đại Việt Sử Ký toàn thư, quyển XI, kỷ nhà Lê, tr. [25b, 26a].
(13)- Lam Sơn thực Lục, Nguyễn Trãi, quyển hai, đoạn đầu.
(14)- Phan Bội Châu, Khổng học đăng, Huế 1929, trang 643,
(15)- Đại Việt Sử Ký toàn thư, quyển VIII, nhà Trần, trang [20a].
(16)- Hoàng Cơ Thụy, Việt Sử khảo luận, s.đ.d., tập 3, tr. 486
(17)- Mạnh-tử, Vạn chương, chg hạ, t. 1, Cáo Tử, chg sau, t. 6.
|