Những bài cùng tác giả
Trong
những ngày này, khi nói đến những giải pháp giải quyết những bất cập, lạc
hậu, bệnh hình thức, giả dối kéo dài trong nền giáo dục nước nhà, nhiều trí
thức thường nhắc đến tấm gương và những di huấn của GS Tạ Quang Bửu
(1910-1986), Bộ trưởng bộ Quốc phòng thời kỳ đầu kháng chiến chống Pháp và
Bộ trưởng bộ Đại học và Trung học chuyên nghiệp đầu tiên, nhà bác học lớn
của đất nước, một “Lê Quý Đôn thời đại Hồ Chí Minh". Đó là một nhà trí thức
từ hơn 40 năm trước đã kiên tâm phấn đấu cho một nền giáo dục “thực dạy,
thực học", "học đi đôi với hành" và đã sớm chỉ ra rằng đất nước không thể
tiến lên được nếu không thanh toán được một nền sản xuất không có kỹ thuật
và một nền kỹ thuật thiếu cơ sở khoa học, tức là nếu không sớm vươn lên một
nền kinh tế tri thức như cách gọi hôm nay.
Giáo sư Bửu có sự uyên bác rất kỳ lạ. Tôi chỉ nói
một khía cạnh nhỏ, đó là lĩnh vực Sinh học- một lĩnh vực khác hẳn với chuyên
ngành Toán học, chuyên ngành mà ông đã lấy bằng Tú tài Toán từ năm 1929, và
sau đó là những năm được đào tạo chính quy ở các Đại học Paris, Bordeaux
(Pháp) và Oxford (Anh)...
Trong kháng chiến chống Pháp, khi bố tôi
làm Giám đốc Giáo dục Liên khu X, có lần Cụ đã mang về nhà cuốn sách
“Sống” và cuốn “Vui sống” do GS Tạ Quang Bửu viết, được in trên
giấy dó. Tôi còn nhỏ quá nên đọc không hiểu. Sau này học đại học chuyên
ngành Sinh học tôi mới có điều kiện đọc lại.
Phải nói là kỳ lạ vì GS Bửu viết ra
những điều rất uyên bác ấy vào năm 1948, nghĩa là 5 năm trước khi J.D.
Watson
và F.H.C. Crick khám phá ra cấu trúc ADN, mở màn cho thời đại Sinh học phân
tử. Thời ấy mà GS Bửu đã viết được: Ngoài chromosome (nay gọi là
nhiễm sắc thể- NLD) thì tế bào chỉ chứa những hóa chất không có gì đặc
sắc... Nhưng số đặc tính trong một con người lớn hơn số chromosome nhiều,
nên các đặc tính ấy chỉ có thể chiếm những phần tử rất bé của chromosome:
mỗi đặc tính sẽ chiếm một căn cứ gọi là gen...Một chromosome là một chuỗi
gồm 2000 gen và như thế chiều dài của mỗi gen không quá 3/10000mm hay ba
trăm Angstrom. Theo đó một gen dài bằng một trăm lần khoảng cách giữa hai
nguyên tử trong một khí. Còn bao nhiêu khái niệm hiện đại khác mà GS Bửu
ghi bằng tiếng Anh. Bất kỳ nhà Sinh học nào đọc lại cuốn sách mỏng này và
nhớ rằng GS Bửu viết ra vào năm 1948 thì chỉ có thể từ ngạc nhiên đến khâm
phục.
Ngày nay, khi các nhà Sinh học trên thế giới bắt đầu chuyển sang
nghiên cứu Sinh học lượng tử (Quantum Biology) thì ngay trong cuốn sách rất
mỏng kia GS Bửu đã khẳng định được rằng: Gen,
phân tử khổng lồ, theo thuyết Delbruck, cũng là một hệ thống phải cắt nghĩa
bằng những định luật của Lượng tử học. Tiếc rằng tác phẩm này GS Bửu
viết bằng tiếng Việt chứ nếu không chắc hẳn phải được coi là một trong những
trước tác kinh điển của giới Sinh học quốc tế, vì trong đó đã có những tiên
đoán rất khoa học.
Về những uyên bác trong Toán học và Vật
lý học của GS Bửu chắc chúng ta đều đã biết rõ. Tôi vô cùng ngạc nhiên khi
biết GS Bửu là người cùng KS. Phạm Quang Lễ (tức GS Trần Đại Nghĩa sau này)
đã lên Thái Nguyên thử đạn bazôca của Mỹ ngay sau khi KS Lễ vừa theo Bác Hồ
từ Pháp về Hà Nội. Ông không chỉ uyên bác về kiến thức mà rất tài hoa trong
việc viết tài liệu phổ biến khoa học. Cái khó mà tôi cố học ở ông là:
viết thế nào để ai đọc cũng thấy những cái mới nhưng ai đọc cũng hiểu được,
hay ít nhiều hiểu được nội dung chủ yếu.
Sự uyên bác của GS Bửu gắn liền với tinh
thần tự học suốt đời của ông. Ông chỉ có bằng Cử nhân trong tay, cho nên khi
có người hỏi bằng cấp nào cao nhất mà ông có thì người ta đồn rằng ông đã
trả lời là Bằng bơi lội do Hoàng gia Anh cấp.
Ông miệt mài đọc sách và chọn toàn những
quyển cốt lõi nhất để đọc. Thí dụ như về Sinh học ông chọn cuốn Was ist leben? của Erwin Schrödinger qua bản dịch tiếng
Đức (vì không có nguyên bản tiếng Anh). Ông thông thạo tiếng Anh, Pháp, Đức,
Nga và cả chữ Hán nữa. Khi đã ở cương vị lãnh đạo cao, GS Bửu vẫn đều đặn
đến thư viện khoa học để tự chọn sách mượn về đọc.
Là người lãnh đạo ngành đại học và trung
học chuyên nghiệp trong 11 năm trời, GS Bửu đã đặt nền móng cho sự nghiệp
đào tạo không chỉ cho hai ngành này mà cả cho ngành giáo dục phổ thông nữa.
Xin nhắc lại một số ý kiến mà GS Bửu đã
từng phát biểu: Mục đích phấn đấu của chúng ta là làm cho học sinh tốt
nghiệp lớp 10 phải biết làm một số việc như biến đổi đại số, giải một số
phương trình đại số, tính được một số đạo hàm, vẽ một số đồ thị; còn về mặt
hình học cũng phải biết làm một số động tác cần cho các chứng minh và cho
việc dựng hình. Biết làm là chủ yếu còn biết nhiều về toán hoc chỉ là yêu
cầu phụ và chúng ta phải làm sao cho học sinh thông qua biết làm mà biết
nhiều và biết sâu...Thầy cần tránh nói sai để sau phải cải chính lại, vì cải
chính chỉ xóa bỏ cái sai của thầy chứ không xóa được cái sai mà trò đã tiếp
thu...Ở bậc phổ thông, bài tập nên theo sát từng đợt các bài giảng để học
sinh nắm vững định nghĩa và quy tắc. Rõ ràng không cần nhiều bài tập mà cần
một số ít nhưng thật tiêu biểu, nhất định phải làm được... Thần đồng toán
học là một quá trình xây dựng chứ không phải là một hiện tượng bẩm sinh...
Chúng ta nên kiên quyết tập cho học sinh từ bé cân nhắc trước khi viết, biết
quý sự viết ít mà đúng...Hình như chúng ta chưa làm được bao nhiêu so
với các lời căn dặn của GS Bửu.
Trong gần một thập kỷ phụ trách việc xây
dựng và quản lý nền khoa học và công nghệ nước ta, GS Bửu cũng đã có biết
bao chính kiến cơ bản và thỏa đáng. Chúng ta không thể quên những lời chỉ
bảo của ông, chẳng hạn như: Kỹ thuật là nhập cảng, là bắt chước, rồi cải
tiến, sáng tạo trong cái bắt chước... Tất nhiên chúng ta càng phải sáng
tạo.Nhưng sáng tạo ở đâu? Sáng tạo thế nào? Sáng tạo để làm gì? Chưa thật rõ
ràng lắm. Phải chăng chúng ta phải sáng tạo để nâng cao hiệu suất và chất
lượng? Ý thức về chất lượng, kỷ luật và chất lượng của chúng ta còn thấp. Cứ
như vậy mãi, sẽ khó mà có tiến bộ kỹ thuật, đừng nói gì đến cách mạng kỹ
thuật… Chúng ta phải thanh toán càng nhanh càng tốt hiện tượng sản xuất
không có kỹ thuật. Hơn nữa, chúng ta phải tiến đến thanh toán kỹ thuật không
có cơ sở khoa học... Trường chúng ta phải là trường vừa học vừa làm để đào
tạo ra những người vừa làm vừa học...
GS Tạ Quang Bửu có một nhân cách hết sức
quý giá. Chưa bao giờ ông lo nghĩ cho riêng bản thân mình. Nghe nói ông dùng
chiếc TV đen trắng cho mãi đến khi người con rể tặng ông một chiếc TV màu.
Ông rất gần gũi với mọi người và biết chọn trong mỗi ngành những người giỏi
để trực tiếp giao nhiệm vụ. Ông giao cho những việc rất cụ thể và tận tình
hướng dẫn để có thể làm bằng được. Đi công tác địa phương ông kéo những cán
bộ này đi theo và chỉ định những nhiệm vụ khoa học cần giải quyết. Càng giỏi
càng khiêm tốn và càng biết tin dùng lớp trẻ. Đó là bài học không phải ai
cũng có thể học được.
Giáo sư Tạ Quang Bửu đã chia tay với chúng ta 24 năm rồi, nhưng tấm
gương và những lời căn dặn của ông luôn còn mãi trong những người được có
dịp làm việc với ông, những học trò của ông và tất cả những ai được biết đến
về tài năng và nhân cách của ông.
|