|
Văn tế Âm hồn Thất thủ kinh đô (23.5. Ất dậu)Lễ tế Âm hồn Thất thủ Kinh đô - bữa quảy cơm chung (còn gọi là Lễ Truy niệm Chiến sĩ trận vong và đồng bào nạn vong năm Ất dậu) là một nét văn hoá đặc trưng của nhân dân Thừa Thiên - Huế. Lễ này bắt nguồn từ sau chính biến ngày 23.5. năm Ất dậu (05.7.1885) khi Kinh đô Huế thất thủ. Sau Hiệp ước Quý Mùi (1883) và Hoà ước Giáp thân (1884) thực dân Pháp đã gần như đã khống chế được triều đình Huế. Toà Khâm sứ, cơ quan đầu não chính trị của Pháp do một viên Khâm sứ đứng đầu, được đặt bên Hữu ngạn sông Hương nhằm giám sát và can thiệp vào mọi chuyện của triều đình Huế trên phần đất còn lại trong uy quyền của vương triều này. Bên cạnh đó còn có khoảng 200 lính mã tà ma ní thuộc lực lượng quân đánh thuê của Pháp đóng tại đồn Mang Cá nhỏ (tức Tiểu trấn Bình Đài.Không cam tâm dưới sự áp bức đó, phái chủ chiến của triều đình Huế đứng đầu là Phụ chánh đại thần Tôn Thất Thuyết ngày đêm mưu đồ đánh đuổi Pháp. Ông đã liên lạc với phong trào Văn thân chống Pháp, huấn luyện binh sĩ, tích trữ súng đạn, lập chiến khu Tân Sở, một Kinh thành thứ 2, ở Quảng Trị, chuẩn bị cho một cuộc đánh úp lực lượng Pháp tại Huế. Khi Toàn quyền De Courcy đổ bộ lên Thuận An với một lực lượng hùng hậu gồm 19 sĩ quan và 1024 lính, hắn đòi hai quan Phụ chính đại thần phải qua Toà Khâm trình diện. Tình hình bang giao Việt Pháp đã đến hồi quá căng thẳng. Phụ chánh đại thần Nguyễn Văn Tường và Hộ bộ Thượng thư Phạm Thận Duật sang Toà Khâm nhưng không thuyết phục được De Courcy, kể cả việc nhận lễ vật của Thái hậu Từ Dũ. Thực tâm, De Courcy xem Kinh thành Huế như một miếng mồi cần nuốt chửng. Sau khi Pháp từ chối thoả hiệp với triều đình Huế về các nghi lễ ngoại giao (mở cửa giữa Ngọ Môn để đón cả sứ đoàn De Courcy, vua Hàm Nghi phải xuống ngai tiếp sứ thần Pháp…) mà triều đình Huế cho rằng đó là một sự miệt thị uy quyền của vương triều và có ý đồ chiếm Kinh Thành Huế như từng chiếm thành Hà Nội, thành Gia Định, ông Thuyết đã quyết định tấn công Pháp trước. Đêm 22.5 năm Ất dậu (04.7.1885) ông Thuyết cho nã súng thần công vào Toà Khâm và tấn công vào đồn Mang Cá. Đạn thần công phần lớn rơi xuống sông Hương, chỉ có một số ít làm cháy các lều trại nhỏ chung quanh Toà Khâm. Đội quân đánh vào Mang Cá cũng tháo chạy trước súng và lựu đạn của bọn lính đánh thuê (mã tà ma ní) đồn trú tại đây và pháo từ chiến thuyền của Pháp đậu trên sông Hương.Rạng sáng, quân thuỷ lục Pháp từ trấn Bình Đài phản công theo đường Hàng Bè (bây giờ là đường Đào Duy Anh & Huỳnh Thúc Kháng). Đến cống Thanh Long ngoài (tức cầu Hàm Tế) bị đánh chận bởi lính Phấn Nghĩa, giặc Pháp rẽ theo lối mòn dành cho voi đi sang cống Lương Y trong Thành Nội, sang đường Lê Văn Hưu và tiến theo đường Âm Hồn (nay là đường Lê Thánh Tôn) đánh thẳng lên khu Tam Toà và Lục Bộ, tiến về cửa Hiển Nhơn, đánh vào Đại Nội. Trên đường đi, giặc Pháp đốt nhà chẻ cửa, cướp phá, giết chóc hãm hiếp không từ một ai. Chúng xua đàn bà trẻ con đi trước làm bia đỡ đạn. Trước sức kháng cự của quân ta, giặc Pháp quay qua tiến chiếm Kỳ Đài và treo cờ Tam tài của Pháp. Đồng thời đạn pháo từ tàu chiến Pháp bắn vào Thành Nội, Hoàng thành và cung điện nhiều nơi bị cháy sập. Quân triều đình dưới quyền chỉ huy của Đề đốc Hộ thành Trần Xuân Soạn và Hữu quân Đô thống Hồ Văn Hiển rút lui cố thủ trong Đại Nội. Sau đó, lính thuỷ Pháp từ Toà Khâm cũng sang, đốt chợ Đông Ba và đi vào cửa Thượng Tứ đã bỏ ngỏ, ra sức chém giết dân lành. Khi quân triều đình rút đi theo đoàn Ngự đạo thì bọn Pháp càng tha hồ giết chóc, cướp phá và thiêu đốt khắp nơi, trong Đại Nội cũng như ngoài Thành Nội. Theo nhà truyền giáo H. De Pirey trong bài “Một thủ đô phù du: Tân Sở” (đăng trong Tập san “Những người bạn cố đô, Tập I, năm 1914”, NXB Thuận Hoá, tr.224) quân ta ước chừng 3 vạn (?) nhưng vũ khí quá thô sơ toàn gươm giáo mác để cận chiến. Dẫu vậy, quân Phấn Nghĩa vẫn gan dạ chiến đấu, bỏ mình vô số và đành rút lui cố thủ trong Đại Nội. Cuối cùng, ông Thuyết quyết định đưa triều đình kể cả Lưỡng Tôn Cung theo cửa Chương Đức rồi theo cửa Hữu xuất giá ra khỏi Kinh Thành. Đoàn Ngự đạo qua cầu Bạch Hổ (tức cầu Kim Long), lên ngả chùa Linh Mụ, vòng qua Trường Thi (làng La Chữ) ra Quảng Trị. Sau đó ông Thuyết đưa vua lên Tân Sở, kết hợp với các lãnh tụ Văn Thân, ban hịch Cần Vương, kêu gọi toàn dân đánh Pháp. Trong hoàn cảnh rối ren này như rắn mất đầu, dân chúng, lính tráng, quan lại, thợ thầy… hoảng loạn tìm đường chạy trốn, chen chúc qua các cửa thành chạy về miền quê hầu tránh sự tàn sát như điên dại của lính đánh thuê. Số lớn thì chết bởi súng đạn, lưỡi lê của giặc, số thì chết bởi nhà cháy, giày đạp lên nhau, ngã xuống hồ ao, rơi khỏi tường thành. Tổn thất của phe ta kể cả dân chúng rất lớn. Theo TS Nguyễn Văn Vịnh (Báo Người Lao động ngày 10.9.2007) thì “…11 giờ ngày 5-7-1885, Courcy điện về chính phủ Pháp: “Ngôi thành đã ở trong tay chúng ta cùng với 1.100(?) khẩu đại bác. Quân đội chúng ta tuyệt vời. Thương vong không đáng kể”. Về phía quân Pháp có 11 người chết và 62 người bị thương, trong khi đằng trước mặt họ là từ 1.200 đến 1.500 xác người Annam phải chôn cất hay đem thiêu… Tướng Prudhomme báo cáo: “Xác của 1.500 người Annam cho thấy những thiệt hại của kẻ thù ít nhất cũng phải gấp đôi thế, vì theo tập quán họ đã mang đi rất nhiều, và mang tất cả những người bị thương đi, vì họ sợ chúng ta sẽ cắt xẻo hay đối xử tàn nhẫn... Do không thể chôn cất hết những người Annam chết, người ta đã vứt một phần vào các kênh đào, và phần còn lại thì đem hỏa thiêu. Nhưng sự thối rữa của một số lượng lớn xác chết như vậy, lại do thời tiết nóng làm cho thối rữa mạnh hơn, đã làm ô nhiễm cả thành phố, và trong một thời gian dài nữa, người ta đã phải hít thở một thứ không khí sặc mùi hôi thối”.Trong tác phẩm “Huế 1885” nhà văn Thái Vũ đã tả lại cảnh Kinh thành Huế vào ngày ấy: “Trời gần sáng. Đại bác giặc các nơi bắn dồn dập vào nội thành. Nhà cháy! Đàn bà, trẻ nít kêu khóc dậy lên khắp nơi. Phía ngoài thành, giặc cũng đốt nhà dân, đốt chợ Đông Ba, đót từ Bao Vinh đến cầu Hàm Tế (tr.311)…Bọn Mẹt-xin-gie bắn vào đám đông như điên như cuồng..Chúng bắn xối xả, bắn vào những người đang chạy về phía chúng, quần nhau với chúng. Bắn vào những người đang chạy toả khắp nơi. Bắn vào đám đàn bà con trẻ đang hoảng hốt kêu khóc. Bắn vào những người đã chết. Nhà cháy. Cây cối sụp đổ…(tr.318) Nhiều nhà phía trong này vẫn còn ngút lửa, nhất là phía kho vũ khí, kho chứa thuốc súng. Dinh bộ Binh và dinh bộ Lại của hai quan Quận và Tướng Thân thần lửa vẫn cao ngọn. Xác người chết rải khắp đường khắp ngõ. Xác gục bên hồ, ngổn ngang bên bãi cỏ. Hầu như không nhà nào không có người chết. Cả Thành Nội đúng là một chiến địa…Qua ngày sau, vài xác chết vẫn nằm rải rác khắp các ngả đường. Giặc Pháp cho những người sống sót đi nhận xác người thân. Xác không người nhận – có khi bị giết cả gia đình - giặc cho kéo chất đống để đốt…(Sđd, tr 328 & 335)”. Quả là một nỗi đau thương thống thiết cho bao người con dân Việt yêu nước. Cụ Phan Bội Châu có viết một bài “Văn tế cô hồn ngày 23.5” với những câu bi thiết như sau:“Lô nhô trẻ dìu già, ông
nách cháu, chân còn đi, đầu chốc lìa vai! …Canh hai cơm nước soạn sình Cuộc sống của dân chúng trong Kinh Thành từ sau biến cố cứ gặp phải nhiều tai hoạ, bệnh dịch, hoả hoạn…. Người ta tin rằng đấy là do quá nhiều các oan hồn của các tử sĩ và nạn dân quấy nhiễu vì không được ai thờ cúng. Dân chúng hằng năm đều tổ chức cúng tế tại tư gia.(Ảnh 2). Thế nhưng gần 10 năm sau, vào năm 1894 đời vua Thành Thái, một vị vua có tinh thần yêu nước và kháng Pháp, triều đình Huế mới chính thức lập Đàn Âm Hồn lộ thiên trên một diện tích gần 1500 m2 ở phường Huệ An gần cửa Nhà Đồ (cửa Chính Nam) để tế lễ hằng năm do Ty Lý Thiện phụ trách và quan Đề đốc Hộ thành đứng chủ lễ. Đàn nay chỉ là phế tích tại 24 Ông Ích Khiêm, phường Thuận Hoà Huế. Lúc đầu Đàn được đắp bằng đất, sau được xây cất thành một ngôi miếu uy nghi với một căn nhà ba gian một bên để cất giữ đồ cúng tế. Đây nguyên là trại lính Thần cơ (pháo binh) đã bị triệt giải nên lập miếu thờ cho các chiến sĩ trận vong là một điều dễ hiểu. Ngoài Đàn Âm Hồn trên còn có 5 miếu nhỏ ở các phường Phú Nhơn (Ảnh 1), Vĩnh An, Tri Vụ, Thuận Cát và làng Phú Xuân. Đàn Âm Hồn này tiếc thay dù đã hư nát nhưng vẫn còn ngôi miếu cho đến năm 1987 mới bị triệt giải. Rõ ràng Đàn Âm hồn này trên danh nghĩa là để thờ cúng các âm hồn phiêu bạt đây đó nhưng chính thực lại là sự ngấm ngầm tôn vinh các Chiến sĩ trận vong và cổ vũ cuộc chiến đánh đuổi thực dân Pháp. Lễ tế Âm hồn 23.5 biểu hiện tấm lòng kính trọng của toàn nhân dân Thừa Thiên Huế đối với các chiến sĩ bỏ mình vì Tổ quốc cùng lòng xót thương đến đồng bào không may phải nạn vong. Nó còn nói lên tình nghĩa sâu xa đậm đà của bà con láng giềng hôm sớm có nhau và lòng biết ơn của các thế hệ đi sau đối với tiền nhân vị quốc vong thân. Đặc biệt, hằng năm lễ tế Âm hồn được tổ chức một cách tự phát, khởi xướng từ các kỳ lão khắp nơi trong tỉnh Thừa Thiên Huế (Ảnh 2). Một tục lệ tốt đẹp như thế đã sống trong lòng người dân xứ Huế hơn cả một thế kỷ. Nhà nào cũng cúng lễ 23. 5 cả, không chung thì riêng. Điều kì lạ là lễ đã đạt được tính cộng đồng đến độ cả các làng xa Kinh Thành như Nong, Truồi, An Lỗ, Sịa… đều tổ chức cúng bái và dù không ai khuyên lơn thúc giục gì cả mà họ vẫn tự ý làm như một bổn phận đối với người đã bỏ mình vì nước. Có lẽ đây là một lễ tế có tính nhân văn sâu sắc và đáng tự hào nhất của người Huế. Ngày chính thức cử hành lễ tế là 23.05 A.L. nhưng dân chúng có thể theo hoàn cảnh từng gia đình mà tổ chức từ ngày ấy cho đến ngày 30.5. Lễ tế chung thì dân chúng dựng rạp ở một ngả ba đường nơi âm hồn qua lại, lễ riêng thì bàn lễ bày sát đường trước mặt nhà. Phẩm vật gồm hương, chuối, hột nổ, giấy tiền, giấy vàng, giấy bạc, khoai, đậu, sắn, mít, nhiều thứ nhưng phải có cháo thánh, (cháo loãng), cơm vắt gạo, muối (dành cho cô hồn bị chết đói) một ghè nước chè lớn (dành cho cô hồn chết khát), áo binh và một đống lửa (dành cho cô hồn bị chết lạnh dưới ao hói sông hồ). Bài văn tế của cụ Phan thường được đọc lại ở dịp lễ tế Âm hồn này. Thiết nghĩ như một số nhà nghiên cứu khác, lễ tế Âm hồn này là một truyền thống tốt đẹp của nhân dân Huế: Nó cổ vũ lòng yêu nước, lòng hi sinh vì nghĩa cả, tinh thần chống ngoại xâm của người dân và bày tỏ một đạo lí tri ân tiền nhân hay uống nước nhớ nguồn. Chính biến Ất dậu với hịch Cần Vương là một bước ngoặt có ý nghĩa trong công cuộc kháng Pháp của toàn dân ta thời đó: Một thời kỳ chống ngoại xâm của toàn dân do nhà vua lãnh đạo hay như dân gian nói “Ở giữa Đồng Khánh hai đầu Hàm Nghi”. Nó dù thất bại một cách bi tráng đã mở ra một thời kỳ bùng nổ đánh Pháp với nhiều nhà yêu nước sáng giá như Phan Đình Phùng, Lê Trung Định, Đinh Công Tráng, Nguyễn Thiện Thuật, Hoàng Hoa Thám… mà giặc Pháp phải cuống cuồng điên đầu trong công cuộc gọi là “bảo hộ Nam triều”. Nó tác động sâu xa đến lòng yêu nước của dân ta về sau từ nhà vua như Thành Thái, Duy Tân đến sĩ phu như Thái Phiên, Trần Cao Vân, Nguyễn Quang Diêu, Phan Bội Châu…. Họ là lớp những nhà nho đã lớn lên trong thời có biến cố Ất dậu đầy bi tráng. Thi tù tùng thoại của cụ Huỳnh Thúc Kháng, Hợp tuyển thơ văn yêu nước của NXB Văn học, hay ký sự Nhà tù An Nam ở Guyane trên báo Tuổi trẻ hiện nay đã cho ta hiểu thêm rất rõ về lòng ái quốc vô bờ và những khổ cực cùng cực trong lao tù của họ chỉ vì đã dám yêu nước mà chiến đấu chống Pháp. Phải chăng đó là những tấm gương yêu nước bất khuất và trung kiên được khơi dậy từ tấm gương Ất dậu? Tinh thần đó còn hun đúc và nêu gương cho nhiều thế hệ yêu nước sau này nữa như Nguyễn Thái Học, Phạm Hồng Thái, Ngô Đức Kế, Huỳnh Thúc Kháng, Phan Chu Trinh,… và bao chiến sĩ cách mạng khác mà lí tưởng của họ đã thăng hoa từ vì vua sang vì đất nước đồng bào.Hẳn vì những ý nghĩa sâu sắc đó, chúng ta cần tổ chức một cách chính thức và trọng thể lễ Tế Âm hồn này để phát huy tác dụng tích cực của lễ. Nhà nước ta đang chuẩn bị đưa hài cốt của vua Hàm Nghi về an táng tại Huế thì việc tôn vinh tinh thần Ất dậu cũng rất thiết thực. Sau phục hồi Đàn Xã tắc, có nên phục hồi Đàn Âm Hồn Huế, xem như là một đài Liệt Sĩ thời kháng Pháp chăng? Nhiều miễu Âm hồn khác do các phường xã lập nên như ngôi miếu khá to ở cửa Chánh tây đều đã bị triệt giải vào năm 1985 rồi. Những miếu nhỏ còn lại phần lớn bị lấn chiếm gần như mất cả cảnh quan thiêng liêng của nơi thờ tự.
Ảnh 1: Miễu Âm Hồn tại ngả tư đường Lê Thánh Tông và Mai Thúc Loan, địa điểm chính tổ chức lễ cúng âm hồn này hằng năm tại TPHuế. (Ảnh TL của tác giả)
Ảnh 2: Một cảnh cúng khác do dân chúng một khu phố hay một xóm tổ chức vào dịp 23.5.(Ảnh TL của tác giả)
Ảnh 5: Tên miễu: Nghĩa trủng đường đàn ( nơi tế lễ các nghĩa sĩ 23.5 Ất Dậu ) (Ảnh TL của tác giả)
***Văn tế Âm hồn Thất thủ kinh
đô (23.5. Ất dậu)
|
