Chuyện kể rằng trong buổi giao thời giữa thời đại Edo và chính quyền Minh
Trị, vào năm 1868, phiên Nagaoka (thuộc tỉnh Niigata hiện nay, phiên tương
đương với huyện), gặp khó khăn, nhất là thiếu lương thực. Một phiên lân cận
thương tình mới đem tặng 100 bao gạo (mỗi bao tương đương 60 ký). Vũ sĩ của
phiên Nagaoka rất vui mừng, phấn khởi vì sẽ được ăn no, được ăn cơm không
độn với ngô khoai. Tuy nhiên, Kobayashi Torasaburo, Đại tham sự (chức vụ
tương đương với phó chủ tịch huyện ngày nay), quyết định không chia gạo cho
vũ sĩ mà đem bán lấy tiền lo tu sửa trường ốc, xây thêm trường học mới. Thấy
nhiều vũ sĩ tỏ vẻ bất bình, thất vọng, ông đã thuyết phục, giải thích như
sau: "Một trăm bao gạo chia nhau ăn sẽ hết ngay, chi bằng ta dùng vào việc
chấn hưng giáo dục, trong tương lai ta sẽ có cả vạn, cả triệu bao gạo". Nhờ
chính sách sáng suốt thắt lưng buộc bụng vì giáo dục này (những người chịu
thiệt thòi trước mắt là đám vũ sĩ nhưng dân chúng được hưởng dịch vụ giáo
dục), số trẻ em trong phiên Nagaoka được đi học nhiều hẳn lên, nhiều người
sau đó thành tài đóng góp đắc lực vào việc dựng nước thời Minh Trị. Trong số
những người được giáo dục từ 100 bao gạo có Watanabe Renkichi sau đó học lên
bậc cao hơn ở Tokyo và đi du học ở Đức, trở thành trợ lý đắc lực cho Thủ
tướng đầu tiên của Nhật Ito Hirofumi trong việc soạn thảo ra hiến pháp đầu
tiên (ban hành năm 1889) của nước này.
Câu chuyện 100 bao gạo của phiên Nagaoka nổi tiếng, điển hình
nhưng không phải là trường hợp cá biệt nếu xét từ chính sách, phương
châm chung về giáo dục ở Nhật thời đó. Thời Edo có khoảng 360 phiên,
hầu như phiên nào cũng chú trọng giáo dục. Nhờ vậy, thời Minh Trị
duy tân thừa hưởng được một di sản quý giá là trình độ dân trí rất
cao. Nhiều nghiên cứu cho thấy, vào thời đầu Minh Trị, trình độ giáo
dục, dân trí của Nhật gần như tương đương với nhiều nước tiên tiến
Âu Mỹ. Đó là một trong những nhân tố làm thành công công cuộc hiện
đại hóa, công nghiệp hóa của Nhật.
Việt Nam ta từ lâu có chiến lược xem giáo dục là quốc sách hàng đầu,
nhưng nhìn chung chưa thấy chiến lược đó được thể hiện trên thực tế. Ngược
lại giáo dục từ nhiều năm nay vẫn còn là vấn đề nhức nhối của xã hội. Nhiều
địa phương học sinh tiểu học chỉ được học một buổi vì thiếu trường ốc. Thầy
cô giáo không sống được bằng tiền lương gây ra nhiều hiện tượng tiêu cực
trong xã hội làm giảm chất lượng giáo dục và làm ảnh hưởng trầm trọng đến
quan hệ thầy trò, quan hệ nhà trường với phụ huynh vốn có truyền thống cao
quý. Ta có thể đặt ra câu hỏi lớn sau: Nhà nước ở trung ương và địa phương
đã làm hết mình vì sự nghiệp giáo dục chưa? Có phải tăng học phí là biện
pháp duy nhất để cải thiện tình hình giáo dục hiện nay?
Cũng như nhiều ý kiến đã phát biểu, tôi nghĩ rằng nhà nước phải
đảm trách việc thực hiện phổ cập giáo dục ít nhất ở các bậc tiểu học
và trung học cơ sở, tạo điều kiện cho mọi cháu ở lứa tuổi được đi
học miễn phí ở các bậc học này. Các bậc học này thuộc giáo dục cơ
bản, phải được thực hiện triệt để mới nâng cao được mặt bằng dân trí
và đây cũng là một trong những nơi mà công bằng xã hội được cụ thể
hóa dễ nhất. Do đó nhà nước phải có trách nhiệm và chỉ có nhà nước
mới có thể đảm trách sự nghiệp này.
Tôi đề nghị nhà nước đưa ra một cam kết, một kế hoạch cụ thể và
bằng mọi cách phải thực hiện cho bằng được như sau: (1) Trong vòng 3
hoặc 4 năm, cải thiện hoàn toàn giáo dục bậc mẫu giáo và tiểu học
theo hướng học sinh được học trọn ngày, phụ huynh không phải đóng
góp một khoản nào và lương thầy cô giáo được tăng lên tới mức đủ
sống (và có để dành) theo tiêu chuẩn trung bình của xã hội, và các
thầy cô giáo này không được phép dạy thêm. (2) Trong vòng 3 năm tiếp
theo, nghĩa là 6 hoặc 7 năm kể từ thời điểm hiện nay, thực hiện kế
hoạch tương tự đối với bậc trung học cơ sở.
Làm sao để có đủ ngân sách cho các kế hoạch này? Đề nghị nhà
nước, trung ương và địa phương, xem xét một cách nghiêm túc một số
điểm sau:
Thứ nhất, mổ xẻ cơ cấu chi tiêu của ngân sách giáo dục và điều
chỉnh lại cho hợp lý. Đã có một số nghiên cứu, tính toán cho thấy
ngân sách giáo dục của Việt Nam không nhỏ, tỷ lệ của giáo dục trong
tổng ngân sách hoặc trong tổng sản phẩm trong nước (GDP) còn cao hơn
nhiều nước khác. Vậy thì ngân sách giáo dục của ta chủ yếu được dùng
vào việc gì? Có thể cắt đi hoặc giảm những khoản không cần thiết
không?
Thứ hai, mổ xẻ cơ cấu chi tiêu ngân sách nói chung xem có thể
tiết kiệm chi tiêu ở những hạng mục khác để dành nguồn tài chánh
nhiều hơn cho giáo dục không. Chúng ta đều biết đầu tư cơ bản của
nhà nước hằng năm thất thoát những số tiền không nhỏ. Báo chí thỉnh
thoảng đưa tin về sự tiêu xài hoang phí (xây trụ sở hoành tráng, đi
xe đắt tiền, chiêu đãi vượt mức bình thường...) của một số lãnh đạo
địa phương. Rất nhiều cơ quan trung ương và địa phương tổ chức linh
đình đón nhận huân chương, bằng khen... Những khoản chi tiêu như thế
này hoàn toàn có thể cắt giảm được.
Thứ ba, sau khi nhà nước đã làm hết sức mình về hai điểm nói
trên mà vẫn không đủ ngân sách cho giáo dục thì mới vận động thêm
trong dân qua hình thức thu thêm thuế. Có thể ban hành một sắc thuế
tiêu thụ đặc biệt mà người chịu thuế là những người tiêu xài sang
trong xã hội. Chẳng hạn một bữa ăn trên 150.000 đồng cho một người
sẽ chịu thêm 10% thuế tiêu thụ đặc biệt dành cho giáo dục.
Tóm lại, nhà nước phải có trách nhiệm thực hiện phổ cập giáo dục
cơ bản miễn phí. Nếu phải thắt lưng buộc bụng vì sự nghiệp giáo dục
thì người đi đầu phải là nhà nước.