Xin giới thiệu một bài phỏng vấn cũng đã hơn 1 tuần,
nhưng vì lí do tế nhị gì đó nên báo không đăng. Vậy thì
tôi xin đăng trên trang blog cá nhân để chia sẻ cùng các
bạn về chủ đề xuất bản khoa học, mà đặc biệt là quyền sở
hữu tạp chí khoa học, một vấn đề thời sự hiện nay.
Phóng viên (PV):
Vâng, tôi sẽ đi ngay vào đề tài. Xin hỏi Giáo sư theo
thông lệ, ai là chủ quản hay sở hữu tạp chí khoa học?
NVT:
Thật ra, không có thông lệ về sở hữu chủ tạp chí khoa
học, nhưng thực tế cho thấy phần lớn (con số có lẽ trên
90%) các tạp chí khoa học là do các hiệp hội chuyên môn
khoa học làm chủ, nói theo cách nói VN hiện nay là “chủ
quản”. Các hiệp hội này vừa làm chủ, vừa quản lí tạp chí
khoa học.
PV:
Nhà xuất bản có thể làm cơ quan chủ quản không?
NVT:
Có chứ. Một số tạp chí do chính nhà xuất bản lập ra, và
họ là cơ quan chủ quản. Chẳng hạn như khi BMC lập ra
hàng trăm tạp chí, họ huy động các nhà khoa học tham gia
ban biên tập, nhưng tổng biên tập, trong trường hợp này
chỉ là chức vụ danh dự, thì họ nắm, và họ nắm quyền chủ
quản.
PV:
Trường đại học có thể làm cơ quan chủ quản tạp chí
khoa học không?
NVT:
Tại sao không? Nhiều đại học có tạp chí khoa học riêng
do họ tự xuất bản, nhưng mấy năm gần đây thì trường kí
hợp đồng với các nhà xuất bản lớn. Trường chỉ tập trung
quản lí phần nội dung, phần “hậu cần” giao cho nhà xuất
bản phụ trách.
PV:
Như vậy khi kí hợp đồng với nhà xuất bản, trường hay
hiệp hội mất quyền chủ quản?
NVT:
Oh hoàn toàn không. Họ vẫn là cơ quan chủ quản, có khi
vẫn nắm quyền copyright. Ví dụ như hội loãng xương Hoa
Kì (có khoảng 10 ngàn hội viên) xuất bản tạp chí JBMR,
chúng tôi kí hợp đồng với nhà xuất bản Wiley, nhưng Hội
vẫn làm chủ quản và bản quyền vẫn thuộc về Hội. Như tôi
nói, nhà xuất bản chỉ lo phần hậu cần.
PV:
Xin Giáo sư nói rõ phần “hậu cần”.
NVT:
Phần hậu cần ở đây là quản lí việc nộp bản thảo, xử lí
bản thảo, cơ sở dữ liệu về bản thảo, biên tập kĩ thuật,
in ấn (nếu là tạp chí in giấy), và giúp quản lí các
chuyên gia bình duyệt. Mỗi tạp chí lớn, như JBMR của
chúng tôi, mỗi năm nhận vài ngàn bản thảo, phần lớn
(80-85%) là bị trả về, nhưng phần còn lại phải qua bình
duyệt 2-3 lần rất phức tạp. Nhà xuất bản họ có phương
tiện máy tính và nhân sự quản lí các khâu đó rất tốt,
nên cách hay nhất là giao cho họ phụ trách.
PV:
Giáo sư có thể nói về qui trình xuất bản một bài báo
khoa học.
NVT:
Qui trình này có 4 bước. Bước 1, tác giả nộp bản
thảo bài báo. Một phó biên tập sẽ được giao phụ trách
bản thảo. Phó biên tập đọc qua và quyết định ngay là có
nên gửi ra cho các chuyên gia bình duyệt hay trả về cho
tác giả. Phần lớn là bị trả về. Bước 2, nếu được
gửi ra cho các chuyên gia bình duyệt, thì tốn khoảng 4
tuần. Nhưng bình duyệt có thể qua lại vài lần, chứ không
đơn giản chỉ 1 lần, nên thường tốn thêm vài tuần.
Bước 3, phó biên tập sẽ quyết định chấp nhận hay từ
chối bài báo. Bước 4, sau khi bài báo đã được
chấp nhận, phó biên tập sẽ chuyển cho nhà xuất bản, và
nhà xuất bản sẽ có người xem lại phần tiếng Anh và các
khía cạnh kĩ thuật trình bày của bài báo, sản xuất bản
nháp (galley proof), tác giả sẽ kiểm tra lần cuối trước
khi cho công bố.
PV:
Thời gian từ lúc nộp bài đến lúc công bố chính thức
là bao lâu?
NVT:
Nếu là tạp chí Mở (chỉ công bố online) thì thời gian từ
lúc nộp bản thảo đến lúc công bố trung bình là 6 tháng,
nếu tất cả đều suôn sẻ. Còn tạp chí in thì thời gian
thường 1 năm, có khi 2 năm. Thời gian cũng là một tiêu
chí để phân biệt dỏm với thật. Nếu tạp chí nào chỉ cần
1-2 tháng, có khi chỉ 2 tuần, là chấp nhận bản thảo thì
rất có thể là tạp chí dỏm.
PV:
Theo như Giáo sư mô tả, nhà xuất bản chẳng làm gì
nhiều ngoài khâu 4 là biên tập và in ấn.
NVT:
Đúng như thế. Họ chỉ phụ trách bước sau cùng trong qui
trình xuất bản. Tất cả các khâu khoa học đều do phó biên
tập lo hết.
PV:
GS nói phó biên tập lo hết, như vậy ban biên tập làm
gì?
NVT:
Không nhiều. Ban biên tập thường có khoảng 20 người, có
khi cả trăm người. Nhiệm vụ chính của thành viên ban
biên tập là bình duyệt bài báo. Nhưng một năm mỗi thành
viên cũng chỉ duyệt chưa đến 5 bài. Có thành viên chẳng
duyệt một bài nào, và chẳng đóng góp gì, chỉ có tên
trong ban biên tập. Nhưng tạp chí cần tên của họ để tăng
uy danh và tính quốc tế.
PV:
Thế còn vai trò của tổng biên tập?
NVT:
Nếu tạp chí do hiệp hội làm chủ quản, tổng biên tập
(TBT) đóng vai trò CEO của một doanh nghiệp, tức quản lí
tất cả, từ tài chính, định hướng khoa học, tìm người
tham gia ban biên tập (để Hội phê chuẩn), phân chia công
việc cho phó biên tập. Thỉnh thoảng TBT cũng phụ trách
bản thảo bài báo như phó biên tập nếu nằm trong chuyên
môn. Còn nếu tạp chí do nhà xuất bản làm chủ quản, thì
tôi nghĩ vai trò của TBT không quan trọng như tạp chí do
hội quản lí.
PV:
Ai bổ nhiệm tổng biên tập?
NVT:
Nếu tạp chí do hiệp hội hay do trường đại học làm chủ
quản, thì họ thường có một uỷ ban xuất bản (gọi là
Publication Committee) và uỷ ban này bổ nhiệm tổng biên
tập (TBT). Còn nếu tạp chí do nhà xuất bản làm chủ quản
thì tôi không rõ ai bổ nhiệm tổng biên tập.
PV:
Có thể nào ban biên tập bổ nhiệm tổng biên tập?
NVT:
Oh không. Ngược lại, tổng biên tập thành lập ban biên
tập.
PV:
Tôi được biết mỗi bài báo được công bố tác giả
phải trả ấn phí. Số tiền ấn phí là bao nhiêu?
NVT:
Nếu là tạp chí in giấy thì ấn phí được tính trên số
trang và có hình ảnh màu hay không. Nếu là hình trắng
đen, mỗi trang có thể dao động từ 70 đến 100 USD, tuỳ
theo tạp chí. Do đó, mỗi bài báo trung bình có 6 trang
thì ấn phí có thể dao động trong khoảng 400 đến 600 USD.
Còn tạp chí Mở thì giá mỗi bài báo thường là 1000 đến
1500 USD.
PV:
Một số nhà khoa học Việt Nam cho rằng bài báo phải
trả ấn phí là không có giá trị. Giáo sư nghĩ quan điểm
đó đúng không?
NVT:
Tôi nghĩ giá trị bài báo khoa học không tuỳ thuộc vào có
trả ấn phí hay không, mà tuỳ thuộc vào nội dung bài báo.
Trong hầu hết các ngành khoa học, kể cả y sinh học, ấn
phí gần như là mặc định. Tạp chí càng danh tiếng ấn phí
càng cao. Ví dụ như ấn phí của các tạp chí lừng danh thế
giới như Nature, Science, Cell, New England Journal
of Medicine, Lancet, v.v. đắt hơn các tạp chí “làng
nhàng” gầp 2 lần. Nhà khoa học khắp thế giới vẫn xếp
hàng dài và mong muốn được công bố công trình trên những
tạp chí đó.
PV:
Có lẽ Giáo sư biết vụ Đại học Tôn Đức Thắng kiện GS
Nguyễn Đăng Hưng trong vụ tạp chí APJCEN. Xin Giáo sư
cho một nhận xét về vụ kiện.
NVT:
Tôi có đọc vài thông tin trên báo về vụ kiện, nhưng tôi
nghĩ thông tin trên báo thì chắc không đầy đủ. Vả lại,
vụ việc chưa được toà án phân xử, nên tôi không có ý
kiến gì.
PV:
Cám ơn những ý kiến của Giáo sư. Cám ơn Giáo sư đã
dành thời giờ cho bài phỏng vấn.