|
Năm 399 trước Tây lịch, Socrate bị ba công dân Athènes là Mélètos, Anytos và Lycon truy tố về tội «làm thanh niên hư hỏng» và «thay thế các vị thần của thành quốc bằng ngoại thần». Theo luật pháp của Athènes, kẻ bị buộc tội có thể tự biện hộ hay đọc bài cãi do người khác viết giúp. Ông chọn giải pháp đầu, và sau một phiên xử mang danh nghĩa công lý song thực chất là chính trị, đã bị kết án phải uống thuốc độc. Nhưng cũng từ đó, Socrate hoá thân thành mẫu mực bất tử, bài tự biện của ông do Platon ghi lại trở thành tác phẩm văn học và triết học gối đầu giường, «trường hợp Socrate» không ngừng chất vấn lương tâm con người, đồng thời đặt ra một câu hỏi lớn về công lý cho mọi chế độ chính trị. Để chuyển ngữ tác phẩm lý thú này, chúng tôi chủ yếu dựa trên bản dịch tiếng Pháp của Victor Cousin (Apologie de Socrate, 1822), và bản dịch tiếng Anh của Benjamin Jowett (The Apology of Socrates, 1892), cả hai đều có thể tìm thấy dễ dàng trên Internet. Tuy nhiên, ở một số đoạn, chúng tôi đã sử dụng song song các bản dịch Pháp ngữ mới của Emile Chambry hoặc Luc Brisson, khi thấy cần phải diễn tả giản dị, trong sáng hoặc gần gũi hơn với tiếng Việt.
Socrate
tường thuật nguồn gốc của sự vu khống mà ông là nạn nhân, chất vấn Mélètos,
và đặt vấn đề công lý.
[17a] Je ne sais, Athéniens, quelle
impression mes accusateurs ont faite
sur vous. Pour moi, en les
entendant, peu s'en est fallu que je
ne me méconnusse moi-même, tant ils
ont parlé d'une manière persuasive;
et cependant, à parler franchement,
ils n'ont pas dit un mot qui soit
véritable.
Vous
sentez bien qu'il ne me siérait
guère, à mon âge, de paraître devant
vous comme un jeune homme qui
s'exerce à bien parler. C'est
pourquoi la seule grâce que je vous
demande, c'est que, si vous
m'entendez employer pour ma défense
le même langage dont j'ai coutume de
me servir dans la place publique,
aux comptoirs des banquiers, où vous
m'avez souvent entendu, ou partout
ailleurs, vous n'en soyez pas
surpris, et ne vous emportiez pas
contre moi; car c'est aujourd'hui la
première fois de ma vie que je
parais devant un tribunal,
[17d] à l'âge de plus de
soixante-dix ans; véritablement donc
je suis étranger au langage qu'on
parle ici. Eh bien! de même que, si
j'étais réellement un étranger, vous
me laisseriez parler dans
[18a] la langue et à la manière de
mon pays, je vous conjure, et, je ne
crois pas vous faire une demande
injuste, de me laisser maître de la
forme de mon discours, bonne ou
mauvaise et de considérer seulement;
mais avec attention, si ce que je
dis est juste ou non : c'est en cela
que consiste toute la vertu du juge
; celle de l'orateur est de dire la
vérité.
Car,
Athéniens, j'ai beaucoup
d'accusateurs auprès de vous, et
depuis bien des années, qui
n'avancent rien qui ne soit faux, et
que pourtant je crains plus
qu'Anytus et ceux, qui se joignent à
lui, bien que ceux-ci soient très
redoutables; mais les autres le sont
encore beaucoup plus. Ce sont eux,
Athéniens, qui, s’emparant de la
plupart d'entre vous dès votre
enfance, vous ont répété, et vous
ont fait accroire qu’il y a un
certain Socrate, homme savant, qui
s'occupe de ce qui se passe dans le
ciel et sous la terre, et qui d’une
mauvaise cause en sait faire une
bonne.
C'est ce que vous avez
vu dans la comédie d'Aristophane, où
l’on représente un certain Socrate,
qui dit qu'il se promène dans les
airs, et autres semblables
extravagances sur des choses où je
n'entends absolument rien; et je ne
dis pas cela pour déprécier ce genre
de connaissances, s'il y a quelqu'un
qui y soit habile (et que Mélitus
n'aille pas me faire ici de
nouvelles affaires); mais c'est
qu'en effet; je ne me suis jamais
mêlé de ces matières, et je puis en
prendre à témoin la plupart d'entre
vous. Je vous conjure donc tous tans
que vous êtes avec qui j'ai
conversé, et il y en a ici un fort
grand nombre, je vous conjure de
déclarer si, vous m'avez jamais
entendu parler de ces sortes de
sciences, ni de près ni de loin;
Par-là, vous jugerez des autres
parties de l'accusation, où il n'y a
pas un mot de vrai.
Et si l'on vous
dit que je me mêle d'enseigner, et
que j'exige un salaire, c'est encore
une fausseté. Ce n'est pas que je ne
trouve fort beau de pouvoir
instruire les hommes, comme font
Gorgias de Léontium, Prodicus de
Coos ; et Hippias d'Élis. Ces
illustres personnages parcourent
toute la Grèce, attirant les jeunes
gens qui pourraient, sans aucune
dépense, s'attacher
[20a] à tel de leurs concitoyens
qu'il leur plairait de choisir; ils
savent leur persuader de laisser là
leurs concitoyens, et de venir à eux
: ceux-ci les paient bien, et leur
ont encore beaucoup d'obligation.
J'ai ouï dire aussi qu'il était
arrivé ici un homme de Paros, qui
est fort habile; car m'étant trouvé
l'autre jour chez un homme qui
dépense plus en sophistes que tous
nos autres, citoyens ensemble,
Callias, fils d'Hipponicus; je
m'avisai de lui dire, en parlant de
ses deux fils : Callias, si, pour
enfants, tu avais deux jeunes
chevaux ou
[20b] deux jeunes taureaux, ne
chercherions-nous pas à les mettre
entre les mains d'un habile homme,
que nous paierions bien, afin qu'il
les rendît aussi beaux et aussi bons
qu'ils peuvent être, et qu'il leur
donnât toutes les perfections de
leur nature ? Et cet homme, ce
serait probablement un cavalier ou
un laboureur. Mais, puisque pour
enfants tu as des hommes, à qui
as-tu résolu de les confier ? Quel
maître avons-nous en ce genre, pour
les vertus de l'homme et du citoyen
? Je m'imagine qu'ayant des enfants;
tu as dû penser à cela ? As-tu
quelqu'un ? lui dis-je. Sans doute,
me répondit-il. Et qui donc?
repris-je; D’où est-il? Combien
prend-il? C'est Évène, Socrate, me
répondit Callias; il est de Paros,
et prend cinq mines. Alors je
félicitai Évène, s'il était vrai
qu'il eût ce talent, et qu'il
l'enseignât à si bon marché. Pour
moi, j'avoue
[20c] que je serais bien fier et
bien glorieux, si j'avais cette
habileté; mais malheureusement je ne
l'ai point, Athéniens.
Et ici quelqu'un de vous me dira
sans doute :
Mais, Socrate, que fais-tu donc ? Et
d'où viennent ces calomnies que l'on
a répandues contre toi? Car si tu ne
faisais rien de plus ou autrement
que les autres, on n'aurait jamais
tant parlé de toi. Dis-nous donc ce
que c'est, afin que nous ne portions
pas un jugement téméraire.
Mais je vous conjure,
Athéniens, de ne pas vous émouvoir,
si ce que je vais vous dire vous
paraît d'une arrogance extrême; car
je ne vous dirai rien qui vienne de
moi, et je ferai parler devant vous
une autorité digne de votre
confiance; je vous donnerai de ma
sagesse un témoin qui vous dira si
elle est, et quelle elle est; et ce
témoin c'est le dieu de Delphes.
Vous connaissez tous
[21a] Chérephon, c'était mon ami
d'enfance; il l'était aussi de la
plupart d'entre vous; il fut exilé
avec vous, et revint avec vous. Vous
savez donc quel homme c'était que
Chérephon , et quelle ardeur il
mettait dans tout ce qu'il
entreprenait. Un jour, étant allé à
Delphes, il eut la hardiesse de
demander à l'oracle (et je vous prie
encore une fois de ne pas vous
émouvoir de ce que je vais dire );
il lui demanda s'il y avait au monde
un homme plus sage que moi : la
Pythie lui répondit qu'il n'y en
avait aucun. A défaut de Chérephon,
qui est mort, son frère, qui est
ici, [21b] pourra vous le certifier.
Considérez bien, Athéniens, pourquoi
je vous dis toutes ces choses, c'est
uniquement pour vous faire voir d'où
viennent les bruits qu'on a fait
courir contre moi.
Quand je sus la réponse de l'oracle,
je me dis en moi-même : que veut
dire le dieu ? Quel sens cachent ses
paroles ? Car je sais bien qu'il n'y
a en moi aucune sagesse, ni petite
ni grande; Que veut-il donc dire, en
me déclarant le plus sage des hommes
? Car enfin il ne ment point; un
dieu ne saurait mentir. Je fus
longtemps dans une extrême
perplexité sur le sens de l'oracle,
jusqu'à ce qu'enfin, après bien des
incertitudes, je pris le parti que
vous allez entendre pour
[21c] connaître l'intention du dieu.
J'allai chez un de nos concitoyens,
qui passe pour un des plus sages de
la ville; et j'espérais que là,
mieux qu'ailleurs, je pourrais
confondre l'oracle, et lui dire : Tu
as déclaré que je suis le plus sage
des hommes, et celui-ci est plus
sage que moi. Examinant donc cet
homme, dont je n'ai que faire de
vous dire le nom, il suffit que
c'était un de nos plus grands
politiques, et m'entretenant avec
lui, je trouvai qu'il passait pour
sage aux yeux de tout le monde,
surtout aux siens, et qu'il ne
l'était point. Après cette
découverte, je m'efforçai de lui
faire voir qu'il n'était nullement
ce qu'il croyait être ; et voilà
déjà ce qui me rendit odieux
[21d] à cet homme et à tous ses
amis, qui assistaient à notre
conversation. Quand je l'eus quitté,
je raisonnai ainsi en moi-même : Je
suis plus sage que cet homme. Il
peut bien se faire que ni lui ni moi
ne sachions rien de fort
merveilleux; mais il y a cette
différence que lui , il croit
savoir, quoiqu'il ne sache rien; et
que moi, si je me sais rien, je ne
crois pas non plus savoir. Il me
semble donc qu'en cela du moins je
suis un peu plus sage, que je ne
crois pas savoir
[21e] ce que je ne sais point. De
là, j'allai chez un autre, qui
passait encore pour plus sage que le
premier; je trouvai la même chose,
et je-me fis là de nouveaux ennemis.
Cependant je ne me rebutai point; je
sentais bien quelles haines
j'assemblais sur moi; j'en étais
affligé, effrayé même: Malgré cela,
je crus que je devais préférer à
toutes choses la voix du dieu, et,
pour en trouver le véritable sens,
aller de porte en porte chez tous
ceux [22a] qui avaient le plus de
réputation; et je vous jure,
Athéniens, car il faut vous dire la
vérité, que voici le résultat que me
laissèrent mes recherches: Ceux
qu'on vantait le plus me satisfirent
le moins, et ceux dont on n'avait
aucune opinion, je les trouvai
beaucoup plus près de la sagesse.
Mais il faut achever de vous
raconter mes courses et les travaux
que j'entrepris. Pour m'assurer de
la vérité de l'oracle. Après les
politiques, je m'adressai
[22b] aux poètes tant à ceux qui
font des tragédies, qu'aux poètes
dithyrambiques et autres, ne doutant
point que je ne prisse là sur le
fait mon ignorance et leur
supériorité. Prenant ceux de leurs
ouvrages qui me paraissaient
travaillés avec le plus de soin, je
leur demandai ce qu'ils avaient
voulu dire, désirant m'instruire
dans leur entretien. J'ai honte,
Athéniens, de vous dire la vérité;
mais il faut pourtant vous la dire.
De tous ceux qui étaient là
présents, il n'y en avait presque
pas un qui ne fut capable de rendre
compte de ces poèmes mieux que ceux
qui les avaient faits. Je reconnus
donc bientôt que ce n'est pas la
raison qui, dirige le poète, mais
une sorte d'inspiration naturelle,
[22c] un enthousiasme semblable à
celui qui transporte le prophète et
le devin, qui disent tous de fort
belles choses, mais sans rien
comprendre, à ce qu'ils disent. Les
poètes me parurent dans Je même cas,
et je m'aperçus en même temps qu'à
cause de leur talent pour la poésie,
ils se croyaient sur tout le reste
les plus sages des hommes; ce qu'ils
n'étaient en aucune manière. Je les
quittai donc, persuadé que j'étais
au-dessus d'eux, par le même endroit
qui m'avait mis au-dessus des
politiques.
Ce sont ces
recherchés, Athéniens, qui ont
excité contre
[23a] moi tant d'inimitiés
dangereuses; de là toutes les
calomnies répandues sur mon compte,
et ma réputation de sage; car tous
ceux qui m'entendent croient que je
sais toutes les choses sur
lesquelles je démasque l'ignorance
des autres. Mais, Athéniens, la
vérité est qu'Apollon seul est sage,
et qu'il a voulu dire seulement, par
son oracle, crue toute la sagesse
humaine n'est pas grand'chose, ou
même qu'elle n'est rien; et il est
évident que l'oracle ne parle pas
ici de moi, mais qu'il s'est servi
de mon nom comme d'un
[23b] exemple, et comme s'il eût dit
à tous les hommes : Le plus sage
d'entre vous, c'est celui qui, comme
Socrate, reconnaît que sa sagesse
n'est rien. Convaincu de cette
vérité, pour m'en assurer encore
davantage, et pour obéir au dieu, je
continue ces recherches, et vais
examinant tous ceux de nos
concitoyens et des étrangers, en qui
j'espère trouver la vraie sagesse;
et quand je ne l'y trouve point, je
sers d'interprète à l'oracle, en
leur faisant voir qu'ils ne sont
point sages. Cela m'occupe si fort,
que je n'ai pas eu le temps d'être
un peu utile à la république, ni à
ma
[23c] famille; et mon dévouement au
service du dieu m'a mis dans une
gêne extrême.
D'ailleurs; beaucoup
de jeunes gens, qui ont du loisir,
et qui appartiennent à de riches
familles, s'attachent à moi, et
prennent un grand plaisir à voir de
quelle manière j'éprouve les hommes;
eux-mêmes ensuite tâchent de
m'imiter, et se mettent à éprouver
ceux qu'ils rencontrent; et je ne
doute pas qu'ils ne trouvent une
abondante moisson; car il ne manque
pas de gens qui croient tout savoir,
quoiqu'ils ne sachent rien, ou
très-peu de chose. Tous ceux qu'ils
convainquent ainsi d'ignorance s'en
prennent à moi, et non pas à eux, et
vont disant qu'il y a un certain
Socrate, [23d] qui est une vraie peste pour
les jeunes gens; et quand on leur
demande ce que fait ce Socrate, ou
ce qu'il enseigne, ils n'en savent
rien; mais, pour ne pas demeurer
court, ils mettent en avant ces
accusations banales qu'on fait
ordinairement aux philosophes, qu'il
recherche ce qui se passe dans le
ciel et sous la terre; qu'il ne
croit point aux dieux, et qu'il rend
bonnes les plus mauvaises causes;
car ils n'osent dire ce qui en est,
que Socrate les prend sur le fait,
et montre qu'ils
[23e] font semblant de savoir,
quoiqu'ils ne sachent rien.
Intrigants, actifs et nombreux,
parlant de moi d'après un plan
concerté et avec une éloquence fort
capable de séduire, ils vous ont
depuis longtemps rempli les oreilles
des bruits les plus perfides, et
poursuivent sans relâche leur
système de calomnie. Aujourd'hui ils
me détachent Mélitus, Anytus et
Lycon.
Vous avez entendu, Athéniens, la
vérité toute pure; je ne vous cache
et ne vous déguise rien, quoique je
n'ignore pas que tout ce que je dis
ne fait qu'envenimer la plaie ; et
c'est cela même qui prouve que je
dis la vérité, et que
[24b] je ne me suis pas trompé sur
la source de ces calomnies : et vous
vous en convaincrez aisément, si
vous voulez vous donner la peine
d'approfondir cette affaire, ou
maintenant ou plus tard.
Thưa quý công
dân Athènes
[01],
không biết những kẻ truy tố
tôi đã gây ấn tượng gì trên
quý vị; riêng đối với tôi,
bài buộc tội của họ
[02]
quả đã có sức thuyết phục
mạnh đến độ hầu như đôi lúc
nó làm tôi quên bẵng mình là
ai. Rằng hay thì thực là
hay; tuy nhiên, họ chẳng
phát biểu tới một lời trung
thực.
Song trong
bao dối trá đã tuôn ra ở
đây, điều làm tôi sửng sốt
hơn cả là khi họ dặn quý
đồng hương phải cảnh giác
trước tài hùng biện của
Socrate.
Nói thế mà không sợ bị phủ
nhận ngay tức khắc thì thật
là liều lĩnh đến mức trơ
tráo, bởi vì chỉ cần mở
miệng ra tôi đã vô tình
chứng minh trước cử tọa rằng
Socrate này chẳng có chút
nghề miệng luỡi mọn nào. Trừ
phi đối với họ sự hùng biện
có nghĩa là sức mạnh của sự
thật. Nếu đúng như thế, tôi
thú nhận có thể là nhà hùng
biện, nhưng không phải theo
kiểu của họ. Bởi vì, xin
nhắc lại một lần nữa, họ
chưa hề nói lên lời nào đúng
với sự thực, trong khi từ
miệng tôi, quý vị sẽ nghe
tất cả sự thực, cho dù nó
không được chải chuốt bằng
loại ngôn từ bóng bẩy như
trong diễn từ đầy tiểu xảo
của bên nguyên, mà ngược
lại, bằng bất cứ câu chữ nào
thoạt hiện đến trong đầu;
bởi vì thực tình, tôi tin
chắc rằng mình sẽ không nói
điều gì không chân thực.
Vậy, đừng ai chờ đợi chi
khác ở Socrate.
Ở vào tuổi
đời này, thật khó coi nếu
tôi xuất hiện trước mắt quý
vị như một thiếu niên đang
tập diễn thuyết trước công
chúng, phải không quý đồng
hương Athènes? Cho nên ân
huệ duy nhất mà tôi xin quý
vị là, nếu phải nghe tôi tự
bênh vực bằng cùng thứ ngôn
ngữ mà tôi vẫn quen dùng ở
quảng trường Agora
[03],
gần các bàn đổi tiền (nơi
một số đông quý vị ở đây đã
từng nghe tôi phát biểu) hay
ở bất cứ chỗ nào khác, xin
chớ ngạc nhiên và ồn ào ngắt
lời tôi
[04];
bởi vì hôm nay là lần đầu
tiên trong đời, tuổi đã
ngoài bảy mươi, Socrate này
mới phải ra hầu tòa, nên
thật tình hoàn toàn xa lạ
với thứ ngôn ngữ được sử
dụng nơi pháp đình. Thế thì,
y hệt như nếu tôi là người
sống ngoài thành quốc, quý
vị sẽ dung thứ cho phép tôi
phát biểu bằng lời nói và
cung cách của nơi tôi ở, tôi
cũng xin quý vị, và tôi tin
rằng đấy là yêu cầu chính
đáng, hãy để cho tôi làm chủ
phần hình thức của phần tự
biện này, cho dù nó sẽ có
kết quả tốt xấu ra sao, mà
chỉ tập trung tất cả chú ý
suy xét xem những điều tôi
nói ra là đúng hoặc sai. Đấy
chính là nhiệm vụ của người
xét xử; nhiệm vụ của diễn
giả là khai báo sự thật.
Thưa quý công dân Athènes, trước hết cho tôi
phản bác những kẻ buộc tội
và các tội trạng mà họ đã
cáo buộc tôi trước kia; sau
đó, tôi sẽ trả lời những kẻ
buộc tội và các tội trạng
mới mà họ gán cho tôi gần
đây.
Bởi vì, thưa
quý vị, không thiếu gì người
đã truy tố tôi trước quý vị
từ bao năm nay, và tuy rằng
họ chẳng đưa ra được điều gì
trung thực, tôi vẫn sợ họ
nhiều hơn là Anytos với đồng
đảng
[05],
mặc dù những nhân vật sau
cũng rất đáng ngại. Vâng,
thưa quý đồng hương, những
kẻ buộc tội tôi đầu tiên mới
đáng sợ hơn nhiều, bởi vì,
chiếm lĩnh tinh thần của
phần đông quý vị từ tuổi
thơ, họ đã không ngừng lặp
đi lặp lại những điều dối
trá khiến quý vị tin rằng có
một nhà thông thái nào đó
mang tên Socrate thường vẫn
suy tưởng về các hiện tượng
trên trời, bươi kiếm trong
lòng đất, và biến chuyện xấu
xa thành điều đáng làm
[06].
Những ai phổ biến loại tai
tiếng ấy mới thật sự là kẻ
kết án tôi; bởi vì, tin theo
lời họ, người nghe tự thuyết
phục mình rằng bất cứ cá
nhân nào, một khi đã đeo
đuổi loại tìm tòi đó, đều
không tin là có thần thánh.
Những kẻ buộc tội này thật
đông đảo, và họ đã hành động
từ lâu; hơn nữa, họ đã áp
đặt ý kiến này trên quý vị ở
vào cái tuổi dễ tin của thời
thơ ấu hoặc niên thiếu, càng
dễ tin hơn nữa khi họ xử
vắng mặt một kẻ không ai
bênh vực. Và điều kỳ quái
hơn hết là ngay bản thân tôi
cũng không thể biết mặt,
không nêu được tên những ai
đã kết tội mình, ngoại trừ
một tay viết hài kịch
[07].
Nhưng tất cả những kẻ đã
mang các điều dối trá trên
ra thuyết phục quý vị vì
ganh ghét hay để phỉ báng
tôi, rồi những kẻ cả tin sau
đó lại đi thuyết phục người
khác, chính hạng người này
mới làm tôi bối rối hơn cả.
Đã không thể nào đưa một ai
ra toà, tôi còn không thể
nào phản bác họ; để tự vệ,
tôi bị đặt vào thế phải
đương đầu với những bóng ma,
và tranh luận mà không nghe
tiếng trả lời. Như thế, xin
quý vị ghi nhận trong tâm
trí cho, rằng Socrate này có
đến hai loại người buộc tội
như vừa trình bày: kẻ đã ám
tố tôi từ thời xa xưa, và kẻ
chỉ mới ra mặt tố tụng gần
đây; mặt khác, cũng xin quý
vị hiểu giùm cho là tôi phải
bắt đầu bằng sự phản bác
hạng người thứ nhất, bởi vì
chính họ là kẻ mà quý vị đã
nghe trước tiên trong một
thời gian dài, và chính họ
mới để lại nhiều ấn tượng
trên quý vị hơn hạng người
sau.
Đã đến lúc,
thưa quý đồng hương Athènes,
tôi phải tự bênh vực và cố
gắng rứt ra khỏi tâm trí quý
vị những điều vu khống đã ăn
sâu từ lâu, với thời gian
được phát biểu thật là ít ỏi
[08]
Tất nhiên, tôi hy vọng đạt
được mục đích, nếu nó có ích
cho cả quý vị lẫn bản thân
Socrate này. Tôi hy vọng
thành công, tuy biết rằng tự
bênh vực trong những điều
kiện như thế là cực kỳ khó
khăn, và hoàn toàn không tự
dối mình về mức khó khăn đó.
Thôi, hãy để mọi việc diễn
tiến theo ý muốn của thần
thánh. Bổn phận công dân của
tôi là tuân thủ luật pháp và
tự bênh vực mình.
Hãy trở lại từ gốc và xem
tội trạng nào đã làm điểm
tựa cho những kẻ phỉ báng
tôi và đã khiến Mélitos có
đủ tự tin để truy tố tôi
trước toà. Xem nào, những kẻ
phỉ báng Socrate đã nói gì?
Thử làm như thể lời buộc tội
của họ đã được viết ra trong
bản cáo trạng, và nay sau
thủ tục tuyên thệ, đang được
tuyên đọc trước tòa:
«Socrate là người nguy hiểm,
vì tật tò mò sai trái, y
muốn thấu triệt cả chuyện
trên trời và trong lòng đất,
biến chuyện xấu xa thành
điều đáng làm, còn
dạy dỗ kẻ khác loại tà thuật
ấy». Đấy là cáo trạng.
Đấy chính là
những gì quý vị đã thấy tận
mắt trong hài kịch của
Aristophane. Một ông Socrate
nào đó được kéo vất va vất
vưởng ngang sân khấu, tuyên
bố rằng mình có tài đi lại
trên không và hàng trăm điều
ngông cuồng khác về nhiều
chuyện mà bản thân tôi tuyệt
đối không hiểu nổi. Tôi nói
thế không phải để dè bỉu
loại kiến thức trên - xin
đính chính nếu có ai trong
cử tọa thành thạo về các bộ
môn ấy; hy vọng rằng Mélitos
sẽ không lại kiếm chuyện với
tôi thêm lần nữa vì lời đính
chính này. Sự thật là tôi
không hề đeo đuổi loại học
thuật đó; phần lớn quý vị ở
đây có thể làm chứng cho
tôi. Vì vậy, tôi yêu cầu vị
nào đã từng đàm luận với
tôi, và đấy là trường hợp
của một số rất đông quý vị,
hãy hỏi han nhau xem, và
công bố xem có bao giờ quý
vị từng nghe Socrate này
phát biểu chi, ngắn ngủi hay
dông dài, về các vấn đề ghi
trong cáo trạng trên. Quý vị
sẽ thấy ngay rằng tất cả
những chuyện mà người ta gán
cho tôi đều thuộc về cùng
một duộc: chẳng có gì là
thực trong các lời phao đồn
ấy.
Và nếu có ai bảo quý vị rằng
tôi còn dạy dỗ kẻ khác lấy
thù lao, thì đấy cũng là tin
thất thiệt. Không phải tôi
không biết rằng có khả năng
dạy dỗ người đời là điều cao
đẹp, như Gorgias của
Leontium, như Prodicos ở
Céos, như Hippias xứ Elis
[09].
Các nhân vật lừng danh này
đã đi khắp mọi thành quốc Hy
Lạp, và ở đâu họ cũng thuyết
phục nổi thanh niên bản xứ
rời bỏ các vị thầy đồng
hương đang dạy dỗ mình miễn
phí để theo học họ, chẳng
những chịu trả phí tổn cao,
mà còn xem đấy như một đặc
ân.
Ngay tại
thành quốc ta, tôi nghe nói
cũng có một người mới đến từ
Paros, một biện sĩ rất giỏi.
Hôm nọ, tôi tình cờ ghé thăm
Callias con của Hipponicus,
người đã trả học phí cho
giới biện sĩ còn nhiều hơn
tất cả những kẻ hiếu học ở
đây cộng lại. Tôi hỏi
Callias khi nói về các con
của ông ta: «Này Callias,
nếu bạn có ngựa giống hoặc
bò mộng thay vì hai con
trai, chúng ta đều biết rằng
phải giao chúng và phải trả
thù lao tương xứng cho ai có
khả năng phát huy bản chất
của chúng thành những sinh
vật khỏe và đẹp đến tối đa,
và kẻ ấy hẳn phải chuyên
nghề chăn ngựa hay nuôi bò.
Nhưng vì các con bạn là
người, bạn đã quyết giao
chúng cho ai chưa? Ai có thể
dạy dỗ chúng nên người và
thành công dân tốt? Tôi tin
rằng, từ khi làm bố, nhất
định bạn đã suy nghĩ nhiều
về chuyện này. Bạn đã có ai
chưa?». Ông ta đáp:
«Tìm được người rồi».
Tôi lại hỏi: «Ai thế, dân
ở đâu, đòi thù lao bao
nhiêu?». Callias cho tôi
biết: « Evenos đấy
Socrate, ông ta đến từ Paros
và lấy 5 min»
[10].
Tất nhiên, tôi mừng cho
Evenos, nếu quả thật ông ta
có biệt tài ấy và chịu
truyền dạy với một giá phải
chăng như vậy. Bản thân tôi,
nếu có chuyên môn của ông
ta, chẳng những tôi sẽ rất
hãnh diện mà còn tự đắc. Khổ
nỗi, thưa quý đồng hương
Athènes, tôi không có khả
năng này.
Đến đây,
trong số quý vị hẳn có người
sẽ hỏi: «Nhưng mà này
Socrate, công ăn việc làm
của ông chi gì vậy? Tại sao
người ta lại phỉ báng ông?
Ông cho rằng mình chẳng làm
gì khác thường cả; nhưng
chắc chắn ông không thể là
nạn nhân của bao nhiêu tai
tiếng, bao nhiêu chuyện nhảm
nhí nếu thực sự ông không
làm chi hơn hoặc khác thiên
hạ. Hãy nói chúng tôi nghe,
để tránh cho cử toạ sự phán
xử nhẹ dạ, võ đoán».
Nghi vấn chí
lý, tôi hoàn toàn đồng ý; vì
vậy, tôi xin cố gắng giải
thích vì đâu mà Socrate này
lại thừa hưởng vừa cái danh
người hiểu biết
[11],
vừa bao lời phỉ báng như
vậy. Xin quý vị lắng nghe.
Có thể một vài vị trong cử
tọa tưởng rằng tôi nói đùa;
nhưng xin hãy yên trí rằng
tôi chỉ nói lên sự thực.
Danh tiếng của tôi không đến
từ chi khác hơn là một kiến
thức vốn có. Kiến thức về
cái gì vậy? Có lẽ nó chỉ là
một sự hiểu biết liên hệ đến
con người. Thứ kiến thức ấy,
có thể là tôi có thật, bởi
vì ai cũng có khả năng đạt
đến, và chỉ trong chừng mức
đó thôi mà tôi dám tin mình
là người hiểu biết. Ngược
lại, các biện sĩ mà tôi vừa
kể tên ban nãy lại có một
loại tri thức khác, ở một
cấp bực cao hơn là kiến thức
chung này. Tôi không thể nói
chi hơn về loại tri thức đó,
bởi vì thật tình tôi không
biết; ai nói khác là nói láo
và vu khống.
Đến đây, quý công dân
Athènes, xin đừng lao nhao
ngắt lời tôi, nếu quý vị
thấy rằng Socrate này nói về
mình quá đỗi tự phụ; bởi vì
những lời tôi sắp nói ra đây
không xuất phát từ tôi mà từ
một quyền uy đáng cho quý vị
tin cậy hơn nhiều. Để xác
nhận sự hiểu biết của
Socrate, tôi xin dẫn chứng
lời phán của thần Apollon ở
đền Delphes
[12],
Ngài sẽ nói cho quý vị biết
tôi có phải là người hiểu
biết chăng, và kiến thức ấy
là gì. Trong cử toạ chắc ai
cũng biết Chéréphon, bạn từ
thời thơ ấu của tôi, đồng
thời là một công dân tốt, kẻ
đã cùng đi đày và cùng hồi
hương với quý vị
[13].
Biết rõ Chéréphon, quý vị
còn lạ gì nhiệt tình mà y
đặt vào mọi công việc. Ngày
kia, khi ghé viếng đền
Delphes, Chéréphon bỗng đánh
bạo thỉnh ý Thần xem trên
đời này còn có người hiểu
biết hơn Socrate chăng (đến
đây, một lần nữa tôi lại
phải xin quý vị chớ xì xào
khó chịu khi nghe tôi nói);
và vị đồng cô
[14]
ở đền trả lời rằng không có
ai cả. Về lời đáp này, dù
Chéréphon nay không còn nữa,
Chérécrate ở đây có thể xác
nhận với quý vị.
Thưa quý công
dân Athènes, bây giờ hãy xét
xem vì sao Socrate này lại
kể chuyện ấy ra ở đây. Vì
nay tôi phải giải thích với
quý vị căn nguyên của những
lời vu khống mà tôi là nạn
nhân. Khi biết câu trả lời
của Thần, tôi chợt thắc mắc:
lời phán này muốn nói chi,
mang ẩn nghĩa gì? Bởi vì tôi
thừa biết rằng mình chẳng
mảy may có chút kiến thức
nào. Vậy thì Thần muốn nói
chi, khi phán rằng tôi là kẻ
hiểu biết nhất? Chắc chắn là
Ngài không thể nói dối; dối
trá là điều hoàn toàn trái
ngược với bản chất của thần
thánh. Hoang mang tột độ như
thế khá lâu, sau bao lần do
dự, cuối cùng tôi đành phải
lấy quyết định tự tìm hiểu ý
Thần. Trộm nghĩ nếu tìm được
một người giàu kiến thức hơn
mình, lúc ấy tôi có thể thưa
lại với Thần: đây là người
thông thái hơn tôi, thế mà
Ngài lại dạy rằng tôi là
người hiểu biết nhất! Tôi
bèn đến viếng một công dân
vẫn được xem là thuộc thành
phần có nhiều kiến thức sâu
rộng nhất thành quốc, hy
vọng rằng ở đây hơn bất cứ
nơi nào khác, tôi sẽ có cơ
may kiểm chứng lời phán
trên. Tôi đã khảo sát cặn kẽ
nhân vật này – xin miễn nêu
tên, chỉ cần nói rõ rằng đấy
là một trong các nhà lãnh
đạo chính trị lớn nhất của
chúng ta -, và từ cuộc đàm
luận với ông ta, tôi rút ra
kết luận rằng vị này đã gây
được ấn tượng thông thái
trước mắt nhiều người, nhất
là trước mắt của chính mình,
song sự thực là y chẳng có
chút kiến thức nào. Khám phá
trên khiến tôi cố gắng chứng
minh cho ông ta thấy rằng y
không hề có những hiểu biết
mà y tưởng có. Hậu quả là
tôi chỉ chuốc lấy sự thù
ghét của ông ta và bạn bè
tham dự cuộc đàm thoại. Khi
ra về, tôi không khỏi tự
nghĩ mình hiểu biết hơn vị
này. Có thể đúng là cả ông
ta lẫn tôi đều không biết
chi đáng kể, song trong khi
ông ta tưởng mình biết mặc
dù chẳng biết chi, thì tôi
tuy không biết chi cũng
không hề tưởng là mình biết.
Như thế, ít nhất về điểm
này, dường như tôi biết điều
hơn: tôi không tưởng là biết
điều tôi không biết. Sau đó,
tôi lại viếng một nhân vật
khác, còn được xem là thông
thái hơn cả vị trước; tôi đi
đến cùng một kết luận, và ở
đấy tôi cũng lại tự chuốc
lấy oán hận của ông ta và
rất nhiều bạn hữu chung
quanh.
Tuy vậy, tôi vẫn không nản
chí chút nào. Tôi hoàn toàn
cảm nhận được sự thù ghét mà
mình đã tích lũy, song dù
buồn rầu, ngay cả đôi khi
kinh hoảng nữa, tôi tin rằng
mình phải đặt sự tìm hiểu ý
nghĩa của lời Thần phán lên
trên tất cả. Tôi lại ghé hết
nhà này đến nhà khác, cố tìm
gặp bằng được những người
được tiếng thông thái hay tỏ
vẻ có vốn liếng kiến thức.
Và Chó
[15]
ơi, tôi xin thề, bởi vì tôi
phải khai thực với quý vị,
đây là kết luận tôi đã rút
ra từ cuộc thăm dò: trừ vài
ngoại lệ hiếm hoi, kẻ được
tiếng là thông thái nhất rốt
cuộc lại thiếu hiểu biết hơn
ai hết, trong khi kẻ bị xem
là thấp kém hơn dường như
lại gần gũi với lương thức
hơn.
Dầu sao, cũng
xin thuật lại với quý vị
trong chi tiết cuộc truy tìm
đáng gọi là công trình
Hercule của Socrate này để
tự thuyết phục rằng lời phán
của Thần là không thể sai.
Sau giới chính khách, tôi
tìm đến giới cầm bút, từ kẻ
viết kịch, làm thơ đến các
loại tác gia khác, hoàn toàn
không nghi ngờ rằng ở đây sự
dốt nát của tôi sẽ hiển hiện
lộ liễu trước kiến thức ưu
đẳng của họ. Cầm trong tay
tác phẩm nào có vẻ đã được
tạo tác công phu nhất của
họ, tôi hỏi họ thực sự muốn
nói gì, hy vọng qua đó được
chỉ giáo thêm. Thưa quý đồng
hương, thật là xấu hổ phải
nói lên sự thực, tuy rằng dù
sao cũng phải khai thật với
quý vị mà thôi. Tất cả hoặc
hầu hết những người có mặt
trong các cuộc trò chuyện
đều có thể bàn về văn thơ
của các vị ấy hay hơn cả
chính tác giả. Tôi mau chóng
nhận ra rằng giới văn thi sĩ
đã sáng tạo được không phải
nhờ kiến thức, mà nhờ một
thứ năng khiếu tự nhiên hay
cảm hứng thiên phú giống như
ở các nhà tiên tri hay thầy
bói; các vị này có thể tiết
lộ bao điều thật đáng phục
tuy chẳng có hiểu biết chi
về chúng. Nhà văn, nhà thơ
dường như cũng ở trong một
trạng thái tương tự; đồng
thời tôi cũng nhận thấy rằng
họ còn tưởng mình thông thái
hơn thiên hạ trên mọi vấn đề
khác nhờ thứ năng khiếu đặc
biệt ấy, thật ra thì họ
chẳng hiểu biết gì hơn ai.
Tôi bèn giã từ giới này, tin
chắc rằng dù sao mình cũng
còn hơn họ, vì cùng một lý
lẽ như đối với các chính
khách.
Sau cùng, tôi tìm đến giới
công nghệ
[16].
Tự thấy mình chẳng biết chi
hết về loại nghệ thuật này,
tôi tin chắc sẽ gặp ở đây
rất nhiều nghệ nhân biết làm
đủ thứ sản phẩm đẹp đẽ. Và
về điểm này thì tôi không
nhầm chút nào: họ biết rất
nhiều chuyện mà tôi không
biết, và dưới khía cạnh này
thì đúng là họ thông thái
hơn Socrate tôi rất nhiều.
Tuy nhiên, thưa quý vị, ngay
cả kẻ có hoa tay nhất ở đây
cũng mắc phải cùng một sai
lầm như giới văn thi sĩ; vì
xuất sắc hơn kẻ khác về kỹ
thuật nghề nghiệp, anh nào
cũng yên trí rằng mình phải
có nhiều kiến thức hơn thiên
hạ về bao chuyện quan trọng
khác, đến nỗi sự tự phụ điên
khùng đó che lấp cả tài năng
kỹ xảo của họ. Rốt cuộc,
liên tưởng đến lời phán của
Thần, rồi tự vấn nên giữ
mình như bây giờ, nghĩa là
không có cả những điều họ
biết lẫn những điều họ không
biết, hay nên vừa có phần
hiểu biết vừa có phần u muội
của họ, tôi đã tự trả lời
cho mình và với Thần rằng
Socrate này muốn giữ mình
như hiện thời hơn.
Thưa quý công
dân Athènes, chính những tìm
tòi này đã khơi dậy bao oán
ghét cay độc và đáng sợ đối
với tôi, và cũng chính từ
căm thù mà những điều vu
khống tôi đã xuất phát. Đồng
thời, cũng chính nhờ những
tìm tòi này mà tôi lại được
tiếng là hiểu biết, bởi vì
tất cả những ai đã từng nghe
tôi đều tưởng rằng Socrate
này biết hết mọi chuyện về
những gì tôi đã chứng minh
là người khác không biết.
Nhưng thưa quý vị, sự thật
là chỉ có Thần Apollon mới
thông thái, và Ngài chỉ muốn
dạy qua lời phán rằng kiến
thức của con người chưa đi
đến đâu cả, thậm chí không
là gì cả; và hiển nhiên là ở
đây đâu phải Ngài nói chi về
cá nhân tôi, mà chỉ dùng tên
tôi như một thí dụ, như thể
đang nói với tất cả mọi
người: hỡi con người, kẻ
thông thái nhất trong số các
anh sẽ là ai tự biết rằng
kiến thức của mình không là
gì cả, như Socrate. Tuy vững
tin như thế, song để chắc
chắn hơn nữa, đồng thời vâng
lời Thần, tôi luôn tiếp tục
cuộc tìm kiếm, hết khảo sát
công dân thành quốc này đến
kẻ ngoại thành kia, bất kỳ
ai được tiếng hay có vẻ
thông thái, hy vọng một ngày
kia sẽ tìm thấy ở họ sự hiểu
biết đích thực. Và khi không
tìm ra, tôi làm kẻ phát ngôn
của Thần, chứng minh cho
từng người thấy rằng họ
không thông thái như họ
tưởng. Việc ấy đã chiếm hết
thời giờ, khiến tôi không
còn rảnh rỗi để lo việc
thành quốc hay gia đình; thế
nên tôi cam sống trong cảnh
cực kỳ túng quẫn, với mục
đích duy nhất là tận tụy
phục vụ lời Thần.
Mặt khác,
nhiều thanh niên nhàn rỗi vì
là con nhà giàu có đã tự
nguyện theo tôi, vì thích
nghe Socrate này thử thách
kẻ tưởng mình thông thái.
Sau đó chính họ lại tự ý bắt
chước tôi, đi tìm những
người khác nữa để khảo hạch;
và tôi không nghi ngờ chút
nào là họ thường được mùa
lớn, bởi vì không thiếu gì
người trên đời này tưởng
rằng mình hiểu biết tất cả,
mặc dù thật ra chẳng hiểu gì
bao nhiêu, thậm chí không
biết chi hết. Rồi tất cả
những kẻ bị lật mặt nạ là
dốt nát đó, thay vì công
kích lớp trẻ, quay lại đổ
trách nhiệm lên đầu tôi. Họ
rêu rao tướng lên rằng có
tên Socrate khốn kiếp nào đó
đang làm thanh niên hư hỏng.
Song nếu ai hỏi tên Socrate
ấy đã làm gì, dạy gì cho lớp
trẻ đến nỗi chúng bị hư hỏng
thì họ không biết. Để che
giấu sự bối rối, họ đưa ra
loại phàn nàn nghe đã nhàm
tai về bất cứ ai xem là
triết gia, nào là «suy
tưởng về các hiện tượng trên
trời, bươi kiếm trong lòng
đất», nào là «không
tin vào thần thánh», nào
là «biến chuyện xấu xa
thành điều đáng làm»,
bởi vì họ không dám thú nhận
sự thật là đã bị bắt quả
tang chỉ giả bộ thông thái
chứ thực sự không có hiểu
biết chi hết. Song nhờ vừa
đông đảo lại mưu mẹo và hung
hãn, họ đã liên tục phỉ báng
tôi; như thế, từ lâu họ đã
nhét đầy tai quý vị bao lời
thị phi nham hiểm theo một
chương trình có phối hợp và
đầy tính thuyết phục. Để rồi
ngày hôm nay, Mélètos,
Anytos và Lycon đứng ra tố
tụng: đằng sau Mélètos là
đám văn thi sĩ, sau Anytos
là các nhóm chính khách và
công nghệ, sau Lycon là giới
biện sĩ. Bởi vậy, như tôi đã
nói với quý vị ngay từ đầu,
đúng là phép lạ nếu tôi có
thể đánh đổ, trong một thời
gian ngắn như ở đây, sự vu
khống đã bám rễ lâu đời vào
tâm trí của quý vị.
Thưa quý công dân Athènes,
đấy là sự thật, tất cả sự
thật. Tôi đã không giấu
giếm, ngụy trang gì cả, mặc
dù biết thừa rằng những điều
tôi nói ra chỉ tổ làm họ oán
ghét tôi thêm; song chính sự
thù ghét này là chứng cớ
rằng tôi đã nói thật, và
không nhầm lẫn chút nào về
nguồn gốc của những lời phỉ
báng. Quý vị có thể tự
thuyết phục dễ dàng như thế,
nếu chịu khó điều tra sâu
hơn, bây giờ hoặc sau này.
Về những kẻ
buộc tội Socrate tôi đầu
tiên, thiết tưởng tự biện hộ
như thế đã khá đầy đủ; giờ
đến lúc tôi phải cố trả lời
nhóm người buộc tội tôi gần
đây cùng với Mélétos, người
hiền lành và công dân tốt
của thành quốc như ông ta tự
nhận. Hãy đọc lời khai của
họ y như ta đã làm với nhóm
trước; đại khái nó nói như
sau: «Socrate có tội đã
làm hư hỏng thanh niên, có
tội chẳng những không tôn
thờ mà còn thay thế các vị
thần của thành quốc bằng
ngoại thần». Đấy là bản
cáo trạng; chúng ta thử lần
lượt xem xét từng điểm một.
Theo Mélètos, tôi có tội đã
làm hư hỏng thanh niên.
Riêng tôi, thưa quý đồng
hương Athènes, tôi nói chính
Mélètos mới là kẻ có tội,
tội lấy chuyện nghiêm trọng
làm trò đùa, và hàm hồ lôi
người khác ra trước công lý
để giả bộ như hết sức quan
tâm đến những chuyện mà thật
ra y chẳng bao giờ lưu ý. Và
tôi sẽ cố gắng chứng minh
tức thì với quý vị rằng sự
thật là như thế.
CHÚ
THÍCH
[01]
Về tổ chức chính trị của Athènes
nói chung, và tư pháp nói riêng,
xem chú thích số 13 trong bài
Phật và Socrate I
của Phạm Trọng Luật. Phiên
tòa xử Socrate thuộc hệ thống
toà án Héliée, với một hội thẩm
đoàn khoảng 500 người. Sự kiện
Socrate không gọi hội thẩm đoàn
là «quý tòa» ngay từ đầu có thể
hàm ý vì ông chưa thể biết họ có
công chính, và do đó, có xứng
đáng được gọi như thế hay không
trước khi họ tuyên án.
[02]
Trong các phiên tòa mà tội vi
phạm và hình thức trừng phạt
chưa được quy định bởi luật pháp
đương thời như ở đây, thủ tục xử
tuân theo một trình tự gồm nhiều
giai đoạn. Ở phần đầu, sau khi
cáo trạng được tuyên đọc, bên
nguyên phát biểu và kết thúc
bằng một đề nghị định tội, sau
đó bên bị lên tiếng tự bênh vực
hay đọc bài biện hộ do người
khác viết, trước khi hội thẩm
đoàn bỏ phiếu quyết định có tội
hay không. Ở phần sau, nếu bị
cáo bị xem là có tội, bên nguyên
lại phát biểu để bênh vực hình
thức trừng phạt đề nghị, bên bị
cũng được quyền lên tiếng để xin
một hình thức nhẹ hơn, cuối cùng
hội thẩm đoàn bỏ phiếu lần cuối
để chọn một trong hai đề nghị.
[03]
Quảng trường Agora, nơi tập
trung mọi sinh hoạt công cộng
của thành quốc Athènes.
[04]
Ngày xử, cả hai bên nguyên và bị
cáo đều có thể mang theo nhân
chứng, thân nhân và người ủng
hộ. Và những người đến nghe xử
thời đó đều có thể, và thường
bộc lộ tình cảm của mình một
cách công khai và ồn ào.
[05]
Ba nguời buộc tội Socrate là
Anytos, Mélètos và Lycon. Nhà
thơ Mélètos là kẻ đã thảo và nộp
đơn kiện, 2 người kia chỉ ký tên
xác nhận, nghĩa là chịu chia sẻ
hậu quả nếu thất bại. Nhưng
Anytos, thợ thuộc da, biện sĩ,
đồng thời là một thủ lãnh của
đảng dân chủ đã từng làm đến
chức tư lệnh, đã từng ra tòa và
thoát án nặng nhờ hối lộ, mới
thực là kẻ chủ mưu. Lycon cũng
thuộc về giới biện sĩ, nhưng ít
được biết đến. Nói chung, cả 3
đã bắt tay nhau để hãm hại
Socrate, một mặt, vì hận thù tập
đoàn (những kẻ sống bằng miệng
lưỡi), mặt khác, vì quyền lợi
đảng phái (đảng dân chủ): kiến
thức của giới biện sĩ cũng như
của giới lãnh đạo chính trị luôn
luôn là đối tượng nghi ngờ, phê
phán, thử thách, đôi khi giễu
cợt của triết gia.
[06]
Thời trẻ, Socrate có giao du với
nhóm triết gia mà ngay nay chúng
ta gọi là «tiền Socrate», và với
trường phái biện sĩ. Hai điểm
đầu của cáo trạng liên hệ
Socrate với nhóm thứ nhất và
điểm cuối với nhóm thứ hai,
trong khi triết lý của Socrate
về sau thật sự đã hoàn toàn đoạn
tuyệt, nếu không muốn nói là
trái ngược với các khuynh hướng
này.
[07]
Aristophane, tác giả một hài
kịch mang Socrate ra giễu tựa là
Mây, trong đó ông
xem Socrate như thuộc trường
phái biện sĩ, có khả năng
«biến các luận điệu yếu kém
thành luận cứ vững vàng»,
theo công thức trứ danh của
Protagoras, song với hàm ý
Socrate bênh vực mọi điều trái
với sự thực và công lý.
[08]
Mỗi phiên xử thường diễn ra suốt
ngày và được chia làm 3 phần
bằng nhau : 1/3 cho bên nguyên,
1/3 cho bên bị, và phần chót để
định tội, mỗi phần khoảng 2 giờ.
Thời gian được đo lường bằng một
thùng nước to thủng đáy, đóng
bằng nút. Khi mỗi bên bắt đầu
nói, nút đóng được rút ra; đến
lúc thùng đã chảy hết nước, diễn
giả phải ngừng.
[09]
Gorgias là người ở Leontium,
Prodicos ở đảo Céos, và Hippias
gốc ở Elis, tất cả đều là những
người nói năng giỏi, để lại
nhiều tác phẩm nổi tiếng về
thuật hùng biện.
[10]
Một min [mine] thời đó là 100
đrắc [drachme], và 1 đrắc là
lương trung bình mỗi ngày của
tay thợ khéo. Thù lao của Evenos
như vậy là 500 đrắc, gần 2 năm
lương thợ.
[11]
Từ Hy Lạp được dịch là
«sagesse» hay «wisdom»
khởi đầu chỉ có nghĩa «hiểu
biết» một cách tổng quát.
«Sage» cũng đồng nghĩa với
«savant», như trong bản
dịch của Luc Brisson mà chúng
tôi tham khảo thêm ở đây. Vì
thế, trong bản dịch sang tiếng
Việt này, chúng tôi dùng
«hiểu biết», «thông thái»
hay «kiến thức» tùy
trường hợp và ngữ cảnh. Chỉ từ
sau Socrate, từ «sagesse»
và «sage» mới chủ yếu
mang ý nghĩa đạo lý mà nhiều
người nay dịch là «sự hiền
minh», «nhà hiền triết»
hay «người hiền».
[12]
Đền Delphes là nơi thờ một trong
các vị thần tiên tri
[dieu-devin] nổi tiếng nhất cổ
Hy Lạp là Apollon. Lời phán của
thần qua trung gian của đồng cô
rất được người đương thời tìm
hỏi, tin theo và đóng một vai
trò chính trị, văn hoá quan
trọng cho mãi đến thời Kitô
giáo.
[13]
Chéréphon được gọi là «công
dân tốt» hay «bạn của
nhân dân» vì ông ta cũng
thuộc đảng dân chủ như những kẻ
buộc tội Socrate. Ông đã đóng
một vai trò chính trị thực sự,
bị đi đày, và chỉ trở về Athènes
được khi nền chuyên chính của ba
mươi bạo chúa bị lật đổ.
[14]
Kẻ được chọn làm đồng cô khởi
thủy phải là một cô gái ít hiểu
biết nhưng trinh trắng và xinh
đẹp, về sau vì xảy ra chuyện một
cô bị bắt cóc hay hãm hiếp, chức
năng này được giao phó cho người
cao tuổi.
[15]
Đây là lời thề bình dân khá
thông dụng ở Athènes thời ấy,
gọi là «lời thề Rhadamante»,
có lẽ hàm chỉ Anubis, vị thần
đầu chó của Ai Cập. Dùng lời thề
này trong khi bị kết tội là mang
ngoại thần vào thành quốc, có lẽ
Socrate muốn nói sự du nhập
ngoại thần vào Athènes đã có
trước ông, và ở một mức độ rộng
rãi hơn kẻ buộc tội ông có thể
tưởng.
©
http://vietsciences.free.fr
và http://vietsciences.org
Phạm Trọng Luật |
