Những bài cùng tác giả
1-
Cung
điện Đan Dương thời Quang Trung
2-
Lăng
Đan Dương cùng ở phía Nam kinh thành Huế và gần chùa Thiên Lâm
3-
Chùa
Thiền Lâm
chồng chất những bí ẩn
4-
Phủ Dương Xuân mất tích
5-
Đi tìm dấu tích Phủ Dương
Xuân
6-
Phủ Dương Xuân tiền thân
của Cung điện Đan Dương
7-
Những
biểu hiện của lăng mộ
vua Quang Trung bị quật phá
Phủ Dương Xuân mất tích
Nói đến lịch sử chùa Thiền Lâm là phải nói đến Phủ Dương
Xuân của các chúa Nguyễn. Bởi vì chùa Thiền Lâm như bài trước đã đề cập là
nơi tụng niệm của các chúa và gia đình trong thời gian họ lên trú đông ở
đây. Bởi thế, không những chùa Thiền Lâm “chồng chất những bí ẩn”, mà Phủ
Dương Xuân cũng có lắm điều khó hiểu.
Từ xưa đến nay, Huế bị “trời hành cơn lụt mỗi
năm”, dinh phủ của các chúa Nguyễn dựng ở Kim Long, Phú Xuân luôn bị ngập
lụt. Ví dụ như tháng 8 năm Canh thân (1680) “gió bão, nước lụt ngập, mặt
đất sâu hơn trượng, người và súc vật bị thương và chết nhiều" [1].
Vì thế mà “đầu bản triều khai quốc có dựng phủ ở gò Dương Xuân” [2]
(tức là vùng gò đồi Lịch Đợi, Báo Quốc, Vạn Phước, Thiền Lâm hiện
nay). Đến đời ông chúa thứ sáu là Nguyễn Phúc Chu, vào năm Canh thìn (1700),
Phủ Dương Xuân được trùng tu. Lý do trùng tu được nhà Huế học L.Cadière giải
thích rằng: A.029(B): BAVH, số tháng 7-9 năm 1925, tr.143
“Năm 1698 ngày thứ hai của tháng 11, một cơn bão lớn
đã xảy ra, kèm theo mưa và lụt. Minh Vương (tức Nguyễn Phúc Chu) sợ nguy
hiểm khi đang ngự trong Cung, vội vàng tìm đến chỗ an tòan trên một ngọn
núi nhỏ. Ngọn núi này phải chăng là Phủ Dương Xuân ngày xưa, nơi ta đã thấy
là sau đó Võ Vương ở vào những tháng mùa đông,
trong một cung điện, mà theo lời của Poivre
là "được xây dựng trên một cái gò". Phải chăng vì sự báo động (lũ
lụt) trong năm 1698 đã khiến Minh Vương có ý định sửa lại Phủ Dương
Xuân vào năm 1700?"
[3]
Khi người cháu nội của Minh Vương lên ngôi trị vì, chúa
Võ Vương Nguyễn Phúc Họat/Khoát (1738), ông bỏ dinh phủ cũ ở Phú Xuân (xây
dựng từ năm 1687), xây lại Phủ chính ở bên tả phủ cũ [4].
Sử nhà Nguyễn không thấy ghi chuyện Võ Vương trùng tu phủ Dương Xuân, nhưng
chúng ta có thể phỏng đóan khi Võ Vương đã bỏ cũ làm mới nhiều cung điện,
chắc chắn nếu ông không phá bỏ hết cái Phủ Dương Xuân cũ để làm lại cái mới
thì chí ít ông cũng sửa sang lại Phủ Dương Xuân cho đẹp đẽ, khang trang,
xứng đáng với những cung điện khác của ông để ông ở vào những tháng mùa đông
như L. Cadière vừa nhắc trong đọan trích trên. L. Cadière căn cứ trên Tạp
chí Viễn Đông (Revue d’Extrême Orient, tome III, tr.98) để nhắc đến nhà buôn
Pháp Pierre Poivre (xem A.029).
A.029.- Nhà buôn người
Pháp Pierre Poivre đã đến Phú Xuân và được yết kiến Chúa Võ Vương
Nguyễn Phúc Hoạt vào ngày 29 tháng Mười một năm 1749 tại Phủ Thượng (Palais
supérieur) tức Phủ Dương Xuân. Ông đã mô tả sơ lược cảnh quan Phủ Dương Xuân
trên một cái gò (élévation). (Theo La Geste Francaise en Indochine, tr. 128
và BAVH 7-9/1925, chú thích (1) tr.138)
Qua tìm hiểu được biết nhà
buôn Pháp nầy đã đến xứ Đàng Trong vào cuối năm 1749, sau khi mua hàng hoá ở
Hội An xong, ông lên đường ra Huế thì gặp chúa Nguyễn và được chúa Võ Vương
tiếp đón tử tế tại cung điện Mùa Đông (tức phủ Dương Xuân) vào ngày
29-11-1749. Nhưng sau vì sự tranh chấp, Pierre Poivre đã
bắt cóc một người phiên dịch Việt Nam bỏ lên tàu chở đi. Để trừng trị, chúa
Nguyễn cho áp giải giáo sĩ Pháp Lefèbre vào Tourane để đuổi theo P. Poivre
và trục xuất hết các giáo sĩ khác, chỉ trừ J. Koffler đang làm y sĩ cho
chúa trong Đô thành Phú Xuân. Đến năm 1752, J.Koffler cũng bị trục xuất
luôn. Sang đến Bồ Đào Nha, thủ tướng Pombal không ưa dòng Tên nên
tống giam ông vào tù. Sống trong ngục thất, J.Koffler viết bộ Sử chí xứ
Đàng Trong (Description historique de la Cochinchine). Là người sống
trong Đô thành Phú Xuân lâu, J.Koffler biết rất rõ các dinh điện, cung thất
ở đây. Ông cho biết: “outre cette demeure royale (c’est-à-dire le
grand palais), il y a encore trois autre palais...
Le second, qui sert au roi de résidence d’hiver, est construit
sur la rive opposée du fleuve" [5]
(Ngoài chỗ ở vua
chúa này (có nghĩa là cung điện lớn) còn có ba cung điện
khác...Cái thứ hai
để vua dùng làm
tòa
nhà Mùa
Đông, được xây dựng ở bên kia sông.)
A. 029(B).- Cửa chính
vào Đô thành Phú Xuân thời Nguyễn Nguyễn Phúc Hoạt/Khoát - Nguyễn Phúc Thuần
-Thời Trịnh và thời Tây Sơn bên bờ bắc sông Hương. Thành quách bao bọc chung
quanh. Người phương Tây gọi là Cung điện chính (Ảnh do Phạm Văn Sơn ST)
Theo Pierre Poivre thì cung điện Mùa Đông (tức
phủ Dương Xuân) được xây dựng cũng theo qui cách của điện chính (ce
palais d’ hiver est construit sur le modèle du grand...) [6]
Điện chính lúc ấy là Đô thành Phú Xuân (bên trong cửa Thượng Tứ bây giờ).
Trong kỷ hành (voyage) của mình, P. Poivre cho biết qui mô và vị trí
phủ Dương Xuân so với Điện chính ở Phú Xuân là: “le second palais, qui
est plus petit, est bâti sur une élévation
un peu éloignée de la rivière et n’a qu’une aile qui regarde du côté de l’eau.
Le Roy y pense l’hiver ou la saison des pluies qui dure quatre mois" [7]
(Cung điện thứ hai nhỏ hơn, được xây dựng trên cái gò
hơi xa sông một chút và chỉ có một cánh nhìn ra phía sông. Chúa thường ngự ở
đó vào mùa đông hay mùa mưa kéo dài đến bốn tháng.)
Pierre Poivre được chúa Võ Vương tiếp tại Phủ
Dương Xuân, ông còn nhớ và ghi lại mấy chi tiết sau (theo BAVH, tháng 7-9,
1925, tr.139):
"Le
Roy était descendu dans une petite salle bâtie pour les audiences à la portee
du Palais... Le Roy... me prit par la main et me conduisit sur une terrasse
élevée à l’extrémité du Palais, vis-à-vis un
grand étang... Tandis que j’étais sur la terrasse du
Palais avec le Roy, des pauvres misérables se sont prosternés de l’autre
côté de l’étang...se sont mis à crier de toutes leurs forces: à l’injustice,
à l’injustice».
(Ngài
bước xuống một căn phòng nhỏ dùng để tiếp tân ở ngay cửa Phủ (Chứng tỏ chỗ
ông ở trên cao, cửa Phủ dưới thấp - NĐX). Ông cầm tay tôi (Poivre) và dẫn
tôi đến một mô đất nằm ngoài cùng của Phủ, đối diện với
một cái ao...Trong
lúc tôi đang ngồi trên mô đất... thì ở phía bờ ao bên kia, một đám dân nghèo
đáng thương đang rạp người cúi lạy Ngài, rồi ráng sức gào lên: bất công !
bất công !)
Pierre Poivre đã kể cho chúng ta biết Phủ Dương Xuân là cung điện thứ hai
của chúa Nguyễn Phúc Khoát. Đã là cung điện thứ hai thì chung quanh chúa còn
có gia đình vợ con, cha mẹ, văn võ đình thần, và cả bộ máy phục dịch đông
đảo. Như vậy Phủ Dương Xuân là một tiểu triều đình, một cung phủ có nhiều
kiến trúc phải trải ra trên một diện tích tương đối rộng.
Đến
đời chúa thứ chín Nguyễn Phúc Thuần, chúa Trịnh từ Đàng Ngòai xua quân vào
đánh chiếm Phú Xuân (1774), Phủ Dương Xuân lọt vào tay quân Trịnh. Hơn mười
năm sau (1786) Phú Xuân và Phủ Dương Xuân lại chuyền qua tay Phong trào Tây
Sơn. Đến đầu triều Nguyễn, Phan Huy Chú tham khảo tài liệu do cụ thân sinh
Phan Huy Ích để lại viết cuốn Dư Địa Chí trong bộ Lịch Triều Hiến
Chương Loại Chí. Sách Dư Địa Chí có một đọan viết về Phủ Dương
Xuân và các cung điện ở bờ nam sông Hương rằng:
“Nam
ngạn con sông và trên mạng thượng lưu, lại có phủ Dương Xuân, điện Trường
Lạc, hiên Duyệt Võ; ấy là những tòa nhà nguy nga, mái đao rực rỡ, có hành
lang bao quanh, tường thành vây bọc; cửa ngõ mở thông ra tứ phía, được chạm
trổ và trang sức rất công phu. Các tòa nhà được xây nền bằng gạch đá rất
bằng phẳng, trên lát ván gỗ kiền kiền, dưới mái nhà có máng hứng nước từ
trên chảy xuống; có cây cối trồng xen cạnh, những gốc sung, xoài, cây mít
lớn vừa người ôm. Trong vườn sau có núi non bộ xây với những hòn đá lạ mắt,
lại có ao vuông, hồ bán nguyệt với những cây cầu vồng và nhà hóng mát
(thủy tạ) cất ở giữa hồ. Những bức tường trong tường ngoài thảy được xây dày
đến vài tất, lại có những hình tượng, rồng, hổ, lân, phượng và hoa cỏ đắp tô
bằng mảnh sứ và vôi" [8]
Ba
kiến trúc Phủ Dương Xuân (ở gò Dương Xuân), điện Trường Lạc và Hiên Duyệt Võ
(ở cánh đồng phía trước lăng Tuy Lý Vương, Phường Đúc ngày nay) có những
nét chung đặc biệt như thế. Cùng thời với Phan Huy Chú, các sử thần triều
Nguyễn tác giả Đại Nam Thực Lục Tiền Biên (khởi thảo 1821, viết xong 1844)
cũng viết : “Ở thượng lưu sông Hương lại có Phủ Dương Xuân, Điện Trường
Lạc, Hiên Duyệt Võ. Đều chạm vẽ hết sức tinh xảo. Ở vườn hậu uyển thì
có non bộ, đá lạ, hồ vuông, hào cong, cầu vồng, thủy tạ...” [9]
Đến đời Tự Đức
soạn Đại Nam Nhất Thống chí, soạn vừa xong thì xảy ra sự kiện thất thủ Kinh
đô năm Ất dậu (1885), đời Thành Thái - Duy Tân chỉnh lý lại và khắc in
(1913), ở tập Thừa Thiên Phủ (t.Thượng) bộ sách trên đã nhắc đến Phủ Dương
Xuân khi viết về Gò Dương Xuân với
một thông báo hết sức khó hiểu như sau.
«GÒ
DƯƠNG-XUÂN. Ở phía tây bắc huyện (Hương Thủy) 15 dặm; thế
gò bằng thẳng rộng rãi, chỗ cao chỗ thấp, la liệt dài dặc độ vài dặm;
phía nam gò có đàn Nam-Giao (NĐX nhấn mạnh), phía tây có
nhiều danh-lam-cổ-sát, cũng xưng là nơi giai thắng.
Cẩn
Án: Lúc đầu bản triều khái-quốc có dựng phủ ở gò Dương-Xuân nầy. Đời vua
Hiển-Tôn năm Canh-thìn thứ 9 (1700) trùng tu, cơ Tả-Thủy, đào đất 1 cái ấn
đồng có khắc chữ: “Trấn-Lỗ Tướng-Quân chi ấn” là ấn của Trấn Lỗ Tướng-Quân,
nhân đó đặt tên phủ là Ấn-phủ. Từ sau khi bị
binh hỏa đến nay, chỗ ấy mất tích không biết ở vào chỗ nào”
(Tự kinh binh lọan kim thất kỳ xứ) [10].
A.031(A)
A.031 (B)
A.031
(A).- Bản gốc chữ Hán Đại Nam Nhất Thống Chí đời Tự Đức viết về Gò Dương
Xuân (Thừa Thiên Phủ, t.Thượng, tr. 44b). Tài liệu
lưu trữ tại Viện hán Nôm (Hà Nội) do Đinh Khắc Thuân sao chép hộ.
A.031(B).- Bản gốc chữ Hán Đại Nam Nhất Thống Chí đời Duy Tân viết về Gò
Dương Xuân (Thừa Thiên Phủ, t.Thượng, tr. 26b).
Cả hai
sách đều viết : «Từ sau khi bị binh hỏa đến nay, chỗ ấy mất tích không biết
ở vào chỗ nào”»
Chiến
tranh với Tây Sơn (hoặc họat động trả thù Tây Sơn) đã làm cho nhiều di tích
ở vùng Bình An ngày nay bị hư hại nặng, đặc biệt là các chùa. Nhưng chỉ hư
hại về kiến trúc chứ địa điểm xây dựng, nền móng của các kiến trúc ấy làm
sao có thể hư hại đến mức mất tích được ? Lúc ấy chiến tranh hai bên chưa có
vũ khí hủy diệt như bom nguyên tử thả xuống Hirosima và Nagasaki trong Thế
chiến hai. Mà bom nguyên tử có hủy diệt người ta cũng định vị được địa điểm
những kiến trúc đã có trước đó ở chỗ nào. Sau khi nhất thống được đất nước,
triều Nguyễn cho trùng tu, sửa chữa hết các chùa. Vì sao nhà Nguyễn không
cho tìm và phục hồi Phủ Dương Xuân ? Hơn một thế kỷ qua chưa một nhà sử học
Việt Nam và ngọai quốc nào quan tâm và đặt ra câu hỏi đó cả.
*
* *
Qua
những tư liệu trên ta có thể biết được những đặc điểm của Phủ Dương Xuân như
sau:
- Nằm
trên gò Dương Xuân, phía Bắc đàn Nam Giao, cùng hướng với Cung điện Đan
Dương và chùa Thiền Lâm ;
- Được
xây dựng trên cái gò hơi xa sông một chút; và có một cánh nhìn ra phía
sông ;
- Địa
thế chỗ cao chỗ thấp ;
- Nhỏ
hơn cung điện chính ở Phú Xuân nhưng có nhiều kiến trúc cung, thất;
-
Trong khu vực phủ có một cái ao (bờ ao bên ngoài phủ dân chúng thời bấy giờ
có thể đến bái lạy kêu oan) ;
- Chúa thường ngự ở đó vào
mùa đông hay mùa mưa kéo dài đến bốn tháng.
Một dinh phủ quan trọng, to
lớn như thế mà có thể mất tích được sao ?
Vậy Phủ Dương Xuân ở đâu
trong thực tế Phường Trường An của Thành phố Huế ngày nay ?
Phủ Dương Xuân mất tích có
liên quan gì đến phế tích dưới nền móng chùa Thiền Lâm mà thầy Chơn Trí phát
lộ đã trình bày trong bài trước không ?
Chú
thích
[1] Quốc sử quán triều
Nguyễn, Đại Nam Thực Lục Tiền biên, bản dịch của Viện Sử học, t.1,
HN. 1962, tr. 126
[3] Bulletin des Amis du
Vieux Huế (BAVH), số tháng 7-9 năm 1925, tr.143
[6] BAVH, số tháng 7-9 năm
1925, tr.138
[7] BAVH.....1925, tr.138
[10] QSQ
Triều Nguyễn, ĐNNTC, Thừa Thiên Phủ,Tập Thượng, tr.56
©
http://vietsciences.free.fr
và http://vietsciences.org
Nguyễn Đắc Xuân
|